||ॐ नमो ज्ञानेश्वरा||

मग अर्जुन म्हणाला, अहो महाराज, ऐकले का ? जे मी विचारले ते सांगावे. ॥8-1॥

सांगा, ते ब्रह्म कोणते ? कर्म कशाचे नाव आहे ? आणि अध्यात्म म्हणतात ते काय ? ॥8-2॥

अधिभूत म्हणतात ते कसे आहे ? यात अधिदैव कोण आहे ? हे मला स्पष्ट समजेल असे सांगा. ॥8-3॥

देवा, अधियज्ञ तो काय आहे ? व या देहात तो कोण आहे ? हे अनुमानाने पाहू म्हटले तर काहीच समजुतीस येत नाही. ॥8-4॥

आणि हे श्रीकृष्णा, ज्या पुरुषांनी आपले अंत:करण स्वाधीन करून घेतले आहे, त्या पुरुषाकडून त्यांच्या प्रयाणकाळी तू जाणला जातोस तो कसा जे मला ऐकवा. ॥8-5॥

(ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात) पहा एकदा भाग्यवान पुरुष जर चिंतामणीचे घरात निजला असेल तर त्याचे बरळाण्यातले शब्द सुद्धा व्यर्थ जाणार नाहीत. ॥8-6॥

त्याप्रमाणे अर्जुनाच्या विचारण्याबरोबरच श्रीकृष्णाच्या मनात जे आले तेच श्रीकृष्ण सांगू लागले, ‘अरे, जे तू विचारलेस ते चांगले ऐक.’ ॥8-7॥

अर्जुन हा कामधेनूचा बछडा असून शिवाय तो कल्पतरूच्या मांडवाखाली आहे. म्हणून त्याने आपले मनोरथ सिद्धीस जावेत अशी इच्छा केली तर ते आश्चर्य नाही. ॥8-8॥

श्रीकृष्ण रागावून ज्याचा वध करतात त्यास ब्रह्माचा साक्षात्कार होतो, मग ज्याला कृपेने उपदेश करतील तो ब्रह्मसाक्षात्काराला कसा पावणार नाही ? ॥8-9॥

जेव्हा आपण कृष्णाचे अनन्य भक्त व्हावे तेव्हा आपले अंत:करण कृष्ण होते व मग त्यावेळी आपल्या संकल्पाच्या अंगणात अष्टमहासिद्धी राबतील. ॥8-10॥

परंतु असे जे प्रेम ते अर्जुनाच्याच ठिकाणी अमर्याद आहे, म्हणून त्याच्या इच्छा सफल आहेत. ॥8-11॥

यासाठी अर्जुन आपल्याला ही गोष्ट विचारील अशी त्याच्या मनातील गोष्ट ओळखून अगोदरच त्या गोष्टीरूपी पक्वान्नाचे ताट वाढून ठेवले. ॥8-12॥

कारण स्तनपान केल्यानंतर दूर असलेल्या मुलाची भूक आईला समजते. एरवी काय ते शब्दाने ‘मला भूक लागली दूध पाज’ असे सांगते काय ? आणि मग ती त्याला स्तनपान देते ? ॥8-13॥

म्हणून कृपाळू गुरूच्या बाबतीत हे काहीच आश्चर्य नाही. परंतु ते असो. देव जे काही बोलला ते ऐका. ॥8-14॥

मग सर्वेश्वर श्रीकृष्ण म्हणाले, जे या सर्व फुटक्या (नाशिवंत) आकारामत्रात गच्च भरले असताही कोणत्याही वेळी गळत नाही ॥8-15॥

एरवी त्याचा सूक्ष्मपणा पाहू गेले तर ते शून्यच वाटेल पण ते स्वभावाने शून्य नाही. (कारण ते मूळचे सत् आहे). शिवाय ते इतके सूक्ष्म आहे की सूक्ष्मात सूक्ष्म जे आकाश त्याच्या पदरातून ते गाळून घेतले आहे ॥8-16॥

जे इतकेही सूक्ष्म आहे, परंतु झिरझिरीत असलेल्या या प्रपंचरूप वस्त्राच्या गाळणीतून हलवले तरी गाळले जात नाही. ते परब्रह्म होय. ॥8-17॥

आणि आकारवान पदार्थांच्या उत्पत्तीबरोबर जे जन्मरूपी विकाराला जणात नाही व आकारवान पदार्थ नाहीसे झाल्यावर जे केव्हाही नाश पावत नाही ॥8-18॥

अर्जुना याप्रमाणे आपल्या सहज स्थितीने असणार्‍या ब्रह्माचे जे अखंडत्व, त्या अखंडत्वास अध्यात्म असे नाव आहे. ॥8-19॥

मग ज्याप्रमाणे निर्मळ आकाशात एकदम अनेक रंगाच्या मेघांच्या फळ्या कशा येतात ते कळत नाही ॥8-20॥

त्याप्रमाणे त्या विशेष शुद्ध व निराकार अशा ब्रह्माचे ठिकाणी महतत्व वगैरे भूतभेदाने ब्रह्मांडाचे आकार उत्पन्न व्हायला लागतात. ॥8-21॥

निर्विकल्प परब्रह्मरूपी माळ जमिनीवर मूळसंकल्प (एकोऽहं बहुस्याम्) रूपी अंकुर फुटतो आणि त्याबरोबर ब्रह्मगोळकांचे दाट आकार येतात. ॥8-22॥

त्या एकेक ब्रह्मांडामधे पहावे तो ते ब्रह्मांड बीजांनीच (मूळ संकल्पांनीच) भरलेले दिसते व त्या एकेका ब्रह्मांडामधे होणार्‍या जाणार्‍या जीवांची तर गणतीही नाही. ॥8-23॥

मग त्या गोळकांमधील अंशरूपी एकेक जीव असंख्य आदिसंकल्प करावयास लागले. हे असो. याप्रमाणे सृष्टि फार वाढावयास लागली. ॥8-24॥

पणा दुसर्‍याशिवाय एक परब्रह्मच सर्वत्र भारलेले आहे आणि त्याच्या ठिकाणी अनेकत्वाचा जसा पूर आला आहे ॥8-25॥

याप्रमाणे त्या ब्रह्माचे ठिकाणी समविषमत्व कोठून आले हे कळत नाही. तेथे उगीचच स्थावर जंगम पदार्थ उत्पन्न होतात. ते पाहिले असता प्रसवणार्‍या योनींचे लक्षावधी प्रकार दिसतात. ॥8-26॥

इतर जीवभावाच्या पालवीची काही गणानाच करता येत नाही. हे कोण प्रसवते ? म्हणून पाहू गेले तर त्याचे मूळ शून्य आहे. ॥8-27॥

म्हणून मुळात याचा कर्ता कोणी दिसत नसून शेवटी याचे कारणही काही नाही व मध्ये कार्यच आपोआप वाढावयास लागले आहे. ॥8-28॥

याप्रमाणे कर्त्याशिवाय अव्यक्ताच्या ठिकाणी (ज्याच्या योगे) हा भासमान होणारा आकार उत्पन्न होतो असा जो व्यापार त्याला ‘कर्म असे नाव आहे. ॥8-29॥

आता अधिभूत ज्याला म्हणतात तेही थोडक्यात सांगतो. तर ज्याप्रमाणे ढग उत्पन्न होतात व लय पावतात ॥8-30॥

त्याप्रमाणे ज्याचे असतेपण उगीच वरवर असते, व न होणे हेच ज्याचे खरे स्वरूप आहे, आणि ज्याला पंचमहाभूते एकत्र होऊन व्यक्त दशेला आणतात ॥8-31॥

जे पंचमहाभूतांचा आश्रय करून असते, आणि पंचमहाभूतांचा संयोग (पंचीकरण) झाला तरच जे दिसते, आणि पंचमहाभूतांचा वियोग झाला असता जे नामरूपात्मक शरीर नाशाला पावते ॥8-32॥

त्या शरीराला अधिभूत म्हणावे. मग अधिदैव म्हणजे पुरुष समजावा. तो कसा तर जो प्रकृतीने मिळवलेले भोग भोगतो ॥8-33॥

जो चेतनेचा प्रकाशक आहे, जो इंद्रियरूपी देशाचा स्वामी आहे, आणि जो देह पडण्याच्या वेळी संकल्परूप पक्षी रहाण्याचा वृक्ष आहे ॥8-34॥

जो वास्तविक परमात्माच आहे पण जो दुसरा (वेगळा) झाला. कारण की ज्यास अहंकाररूपी झोप येऊन द्वैतभासात्मक) स्वप्नाच्या व्यवहाराने जो संतोष पावतो व कष्टी होतो, ॥8-35॥

ज्याला जीव या नावाने स्वभावत: बोलतात, त्याला पंचभूतात्मक शरीररूपी घरातील अधिदैव समजावे. ॥8-36॥

आता याच शरीररूपी गावामधे जो शरीरभावाला (देहाहंकारादिकांना) नाहीसे करतो तो शरीरातील अधियज्ञ, अर्जुना मी आहे. ॥8-37॥

इतर अधिदैव, अधिभूत तेही खरोखर मीच आहे. परंतु अस्सल सोने डाकाला मिळाले तर ते हिणकस होत नाही काय ? ॥8-38॥

वास्तविक त्या सोन्याचा उत्तमपणा मळत नाही आणि ते सोने किडाच्या भागाबरोबर तद्रूप होत नाही पण जोपर्यंत उत्तम सोने किडाच्या मिलाफाने असते तिपर्यंत त्याला हिणाकसच म्हटले जाते. ॥8-39॥

त्याप्रमाणे अधिभूत वगैरे हे सर्व जोपर्यंत अविद्येच्या पदराने झाकलेले आहेत तोपर्यंत वेगळे असे समजावेत. ॥8-40॥

तोच अविद्येचा पडदा काढला म्हणजे द्वैतभावाची हद्द संपते. मग ते एकमेकात मिळून तद्रूप झाले असे म्हणावे तर ते पहिल्याप्रथम दोन होते का ? ॥8-41॥

केसांचा गुंडाळा आहे व त्यावर स्फटिकाची शिळा ठेवली तर ती वरून डोळ्याने पाहिली असता फुटलेली दिसते. ॥8-42॥

नंतर केस त्या स्फटिक-शिळेपासून दूर काढले, मग त्या शिळेचा फुटकेपणा कोठे गेला ? ते कळत नाही, तर डाग देऊन त्या शिळेला जोडले का ? ॥8-43॥

तर नाही. ती मूळची अखंड होती तशीच आहे. परंतु केसांच्या संगतीने फुटलेली वाटत होती. ते केस दूर केल्यावर पुन्हा ती मूळची अखंड होती तशीच आहे. ॥8-44॥

त्याप्रमाणे अहंकार गेला तर ऐक्य मूळचेच आहे. हा प्रकार खरोखर जेथे घडतो, तो अधियज्ञ मी आहे. ॥8-45॥

अरे आम्ही जो हेतु मनात धरून सर्व यज्ञकर्मापासून झाले आहोत असे (चौथ्या अध्यायात) तुला सांगितले ॥8-46॥

तो हा अधियज्ञ सर्व जीवांचा विसावा आहे व नैष्कर्म्य सुखाचा ठेवा आहे. पण अर्जुना, तुला मी तो उघड करून दाखवत आहे. ॥8-47॥

प्रथम वैराग्यरूपी काष्ठांच्या पूर्ण भरीने चांगला पेट घेतलेल्या इंद्रियरूपी अग्नीत शब्दादि विषयरूपी द्रव्यांच्या आहुती देऊन ॥8-48॥

नंतर वज्रासन हीच कोणी पृथ्वी, ती शुद्ध करून, शरीररूपी मांडवात आधारमुद्रारूपी चांगला ओटा घालतात. ॥8-49॥

तेथे ध्यान-धारणा-समाधि-रूपी अग्नीच्या कुंडात बंधत्रयाच्या मंत्रघोषाने इंद्रियरूपी विपुल द्रव्याच्या साहाय्याने यजन करतात. ॥8-50॥

नंतर मन, प्राण, आणि संयम अशा या यज्ञसंपत्तीच्या समारंभाने धूररहित ज्ञानरूप अग्नीला संतुष्ट करतात. ॥8-51॥

अशा रीतीने हे वर सांगितलेले साहित्य, ज्ञानरूपी अग्नीमधे समर्पण केल्यावर मग त्या ज्ञानाचाही ज्ञेयामधे लय होतो नंतर केवल ज्ञेयच स्वरूपाने रहाते ॥8-52॥

त्यास अधियज्ञ असे नाव आहे. असे सर्व जाणणारा श्रीकृष्ण म्हणाला तेव्हा अर्जुन अतिशयच बुद्धिमान असल्यामुळे त्याच्या हे लक्षात आले. ॥8-53॥

हे लक्षात येऊन देव म्हणाले, अर्जुना, तू चांगल्या तर्‍हेने ऐकत आहेस. ह्या कृष्णाच्या संतोषाने अर्जुन आनंदित झाला. ॥8-54॥

पहा, लहान मुलाच्या तृप्तीने आपण तृप्त व्हावे किंवा शिष्याच्या पूर्ण होण्याने आपण कृतार्थ व्हावे हे एक जन्मदात्री आई किंवा सद्गुरूच समजतात. ॥8-55॥

म्हणून अष्टसात्विकभावांचा समुदाय अर्जुनाच्या अगोदर श्रीकृष्णांच्या अंगी मावेनासा झाला. परंतु देवाने आपल्या बुद्धीने तो सावरून ॥8-56॥

नंतर सुख हेच कोणी पिकलेले फळ, त्याचा सुवास अथवा थंड अशा अमृताची लाट, त्याप्रमाणे मृदु व सरळ असे भाषण केले. ॥8-57॥

श्रीकृष्ण म्हणाले, श्रोत्यातील श्रेष्ठ अर्जुना ऐक. याप्रमाणे माया जळण्याची संपली की तिला जाळणारे जे ज्ञान तेही त्या प्रसंगी जळते. (नाहीसे होते). ॥8-58॥

अर्जुना, ज्यास अधियज्ञ म्हणतात म्हणून आताच सांगितले त्या मला जे पुरुष हयात असतानाच जाणून, मरणकाळीही जाणतात ॥8-59॥

ज्याप्रमाणे मठ (घर) हा पोकळीने भरून पोकळीत असतो, त्याप्रमाणे ते पुरुष देह खोटा आहे असे विचाराने जाणून आपणच (आत्मरूप) होऊन आपल्या ठिकाणी असतात. ॥8-60॥

अशा या वरील अनुभवाच्या माजघरात निश्चयाच्या खोलीत त्यास झोप आली. म्हणून त्यास बाह्य विषयांची आठवणच होत नाही. ॥8-61॥

याप्रमाणे अंतर्बाह्य ऐक्य भरलेले असून ते पुरुष मद्रूप होऊन राहिले असता बाहेर पाच भूतांच्या खपल्या पडल्या तरी त्यास समजत नाही. ॥8-62॥

जिवंतपणी शरीर उभे असता (सर्व व्यवहार करत असता) ज्यास शरीराच्या उभेपणाची जाणीव नाही, त्यास मग शरीर पडण्य़ाचे संकट काय करणार ? म्हणून अशाही प्रसंगी त्यांच्या स्वरूपानुभावाच्या पोटातील (निश्चयरूपी) पाणी हलत नाही. ॥8-63॥

ती त्यांची प्रतीती ऐक्यरसाची जणु काय ओतलेली असते. अथवा त्रिकालाबाधित जे स्वरूप त्या स्वरूपाच्या हृदयात ती जणुकाय घातलेली असते. त्यांची प्रतीती ऐक्यतारूपी समुद्रात जणुकाय धुतलेली असते त्यामुळे ती मळत नाही. ॥8-64॥

खोल पाण्यात घट बुडाला असता तो आतबाहेर पाण्यानेच भरलेला असतो. नंतर दैववशात् पाण्यात असतांनाच जर फुटला तर त्या घटात असलेले पाणी फुटते काय ? ॥8-65॥

अथवा सर्पाने कात टाकली अगर एखाद्याने उकडते म्हणून वस्त्र टाकले तर असे करण्यात अवयवांमधे काही मोडतोड झाली का ? सांग बरे ? ॥8-66॥

त्याप्रमाणे वरवर भासणारा जो शरीररूपी आकार तोच नाश पावत असून त्या शरीराशिवाय असणारी आत्मवस्तु तर जशी सर्वत्र भरलेली आहे तशीच आहे. तीच आत्मवस्तु आपण अनुभवाने झाल्यावर आता (देहपाताच्या वेळी) बुद्धीचा निश्चय कसा डगमगेल ? ॥8-67॥

म्हणून याप्रमाणे मला अंतकाळी जाणत असता जे देहाचा त्याग करतात ते मद्रूपच होतात. ॥8-68॥

एरवी साधारण विचार करून पाहिले तर मरण येऊन ठेपले असता मनुष्याच्या मनाला ज्या वस्तूची आठवण होते, तीच वस्तु तो प्राणी होतो. ॥8-69॥

ज्याप्रमाणे कोणी एखादा मनुष्य दीनपणे वार्‍यासारखा पळत असता एकाएकी दोन्ही पावले निसटून आडात पडला ॥8-70॥

आता त्याला पडण्यापूर्वी ते पडणे चुकवण्याकरता दुसरा काही उपाय नाही. म्हणून जसे त्याला पडावेच लागते. ॥8-71॥

त्याप्रमाणे मृत्यूच्या प्रसंगी जी काही एक वस्तु जीवाच्यासमोर येऊन उभी रहाते (ज्या वस्तुकडे मन लागते) ती वस्तु होणे मग कोणत्याही प्रकारे चुकत नाही. ॥8-72॥

आणि जेव्हा मनुष्य जागा असतो त्यावेळेला ज्याचा ध्यास घेतलेला असतो तेच त्याला डोळा लागल्याबरोबर स्वप्नात दिसते. ॥8-73॥

याप्रमाणॆ जिवंत असतांना, जी गोष्ट आवडीने अंत:करणात रहाते, तीच मरणाचे वेळी वारंवार मनात येते. ॥8-74॥

आणि मरणसमयी ज्यास जी वस्तु आठवते त्याच गतीला तो जातो, असे आहे म्हणूण तू नेहेमी माझेच स्मरण कर. ॥8-75॥

डोळ्यांनी जे पहावे किंवा कानांनी जे ऐकावे अथवा मनाने ज्याची कल्पना करावी किंवा वाणीने जे बोलावे ॥8-76॥

वरील सांगितलेले व्यवहार आत बाहेर मीच करून घाल, मग सर्वकाळ मी सहजच आहे. ॥8-77॥

अरे असे झाले (सर्व मद्स्वरूप आहे असे) झाले म्हणजे मग देह नाहीसा झाला तरी तो मरत नाही. मग लढाई केलीस तरी तुला काय भय आहे ? ॥8-78॥

तू मनबुद्धि ही खरोखर माझ्या स्वरूपात अर्पण करशील तर मग माझ्याशी एकरूपच होशील., हे माझे प्रतिज्ञापूर्वक सांगणे आहे. ॥8-79॥

अशी स्थिती कशाने होईल असा जर संशय तुझ्या मनात राहिला असेल तर अगोदर अभ्यास करून पहा. मग ती स्थिती झाली नाही तर रागाव. ॥8-80॥

याच अभ्यासाबरोबर चित्ताची सांगड चांगल्याप्रकारे घाल. अरे प्रयत्नांच्या बळावर पांगळा देखील पर्वत चढून जातो. ॥8-81॥

त्याप्रमाणे चांगल्या अभ्यासाने तू निरंतर आपल्या चित्ताला परमपुरुषाचे ध्यान लाव. असे झाल्यावर मग शरीर राहो अथवा जावो ॥8-82॥

अनेक गतीस पावणार्‍या चित्ताने एकदा आत्म्यास वरले मग देह आहे किंवा गेला ह्याची आठवण कोणी ठेवायची ? ॥8-83॥

नदीच्या ओघाने घो घो करीत समुद्राच्या पाण्यास मिसळालेले जे पाणी ते मागे काय चालले आहे म्हणून पहाण्याकरता परत येते काय ? ॥8-84॥

नाही तर ते समुद्रच होऊन राहिले, त्याप्रमाणे ते चित्तच चिद्रूप बनल्यावर मग त्या ठिकाणी जन्ममरणाचा शीण सहजच राहिला, कारण ते चैतन्य एकरस व आनंद आहे. ॥8-85॥

ज्याचे अस्तित्व आकाराशिवाय आहे, व जे जन्ममृत्युरहित असून जे सर्वच असल्यामुळॆ सर्वपणाने पहाते ॥8-86॥

जे आकाशाहून पुरातन आहे व जे परमाणुपेक्षाही लहान असून ज्याच्या सांनिध्याने विश्वाची हालचाल होते ॥8-87॥

जे या सर्वांना प्रसवते व ज्याच्या योगाने सर्व असते, तर्क ज्याला भितो असे जे कल्पनेच्या पलिकडचे आहे ॥8-88॥

पहा विस्तवास जशी वाळवी लागत नाही, ज्या स्वरूपप्रकाशाच्या ठिकाणी अज्ञानरूप अंधाराचा लाग लागत नाही, त्याचप्रमाणे जो स्वभावत: ज्ञानप्रकाशाचा दिवस असूनही स्थूल दृष्टीला अंधार आहे, ॥8-89॥

(जो स्वरूपदिवस अज्ञान्यांना अंधाराप्रमाणे असतो, तोच स्वरूपदिवस ज्ञान्यांना कसा असतो हे या ओवीत सांगतात.) जे चैतन्य स्वच्छ सूर्यरूपी कणांचा ढीग आहे, जे ज्ञानवानांना नित्य अपरोक्ष आहे व ज्या चैतन्यरूप दिवसाला अस्तमानाचे आडनाव सुद्धा नाही (जेथे अस्त होत नाही). ॥8-90॥

मरणकाळ प्राप्त झाला असतांना, स्थिर अंत:करणाने काहीच व्यंग नसलेल्या ब्रह्माला, जो जाणून स्मरतो, ॥8-91॥

बाहेर पद्मासन घालून, उत्तरेकडे तोंड करून बसून, कर्मयोगाचे सुख (कर्मयोगाच्या आचरणाने प्राप्त झालेल्या समाधानाचे सुख) अंत:करणात साठवून ॥8-92॥

आत मन एकाग्र झाल्याने व आत्मस्वरूपप्राप्तीच्या प्रेमाने आपल्या ठिकाणी आपण समारंभाने मिळण्याकरता ॥8-93॥

स्वाधीन झालेल्या अष्टांगयोगाने, सुषुम्ना नाडीच्या मध्यममार्गाने, अग्निस्थानापासून ब्रह्मरंध्रास जाण्यास जो प्राण निघतो ॥8-94॥

जेथे प्राणवायु मूर्ध्नीआकाशात प्रवेश करतो, तेथे प्राणांचा आणि चित्ताचा वरवर संबंध झालेला दिसतो ॥8-95॥

परंतु मनाच्या स्थिरतेने धरलेला व भक्तीच्या भावाने व योगबलाने आवरलेला असा तयार होऊन ॥8-96॥

तो प्राणवायु चेतन व अचेतन पदार्थास नाहीसे करून भुवयात संचार करतो (आणि तेथे लय पावतो). ॥8-97॥

अथवा घटाखाली झाकलेला दिवा केव्हा काय झाला (विझला) हे जसे कळत नाही, त्याप्रमाणे अर्जुना जो देह ठेवतो, ॥8-98॥

तो पुरुष जे केवल ब्रह्म आहे, असे जे माझे खास स्वरूप आहे ते होऊन रहातो. ॥8-99॥

जे ज्ञान, संपूर्ण ज्ञानाचा शेवट आहे, त्या ज्ञानाची जे केवळ खाणच आहेत, त्या ब्रह्मज्ञान्यांच्या बुद्धीने ज्यास (ब्रह्मरूपास) अविनाशी असे म्हणतात ॥8-100॥

प्रचंड वार्‍यानेही जे नाहीसे होत नाही, ते खरोखर आकाशच होय, नाहीतर ते ढग असते तर ते प्रचंड वार्‍यापुढे कसे टिकते ? ॥8-101॥

त्याप्रमाणे ज्ञानाला जे विषय झाले आणि विषय झाल्यामुळेच त्याच्याकडून जे मोजले गेले (ते क्षर होय). नंतर वृत्तीज्ञानाला जे विषय होत नाही (तर उलट वृत्तिज्ञानच जेथे लय पावते) त्याला सहजच अक्षर असे म्हटले. ॥8-102॥

म्हणून वेद जाणणारे पुरुष ज्याला अक्षर असे म्हणतात आणि जे परमात्मस्वरूप प्रकृतिपलिकडचे आहे, ॥8-103॥

आणि जे विषयांचा विषवत् त्याग करून सर्वेंद्रियांना शुद्ध करून देहरूप झाडाच्या खाली बसलेले आहेत, ॥8-104॥

याप्रमाने जे विरक्त पुरुष आहेत, ते ज्याची (परब्रह्माची) नेहेमी वाट पहात असतात आणि जे (परब्रह्म) निष्काम पुरुषांना अखंड प्रिय असते ॥8-105॥

ज्याच्या प्रेमाने ते ब्रह्मचर्यासारख्या कठिण गोष्टी जुमानीत नाहीत आणि इंद्रियांवर कठोर होऊन त्यांना दीन करतात, ॥8-106॥

असे जे ठिकाण (ब्रह्मस्वरूप) जे मिळावयास कठिण व जाणण्यास कठिण व ज्याच्या अलिकडच्या काठाशीच वेद गटांगळ्या खात राहिले आहेत (वेदासही जे अगम्य आहे) ॥8-107॥

(ते परब्रह्म जे पुरुष याप्रमाणे देह ठेवतात ते होतात. तर अर्जुना हाच प्रकार तुला आणखी एक वेळ सांगतो. ॥8-108॥

त्या प्रसंगी अर्जुन म्हणाला, महाराज, मी हेच विचारण्याच्या बेतात होतो. इतक्यात तुम्ही सहज कृपा केली तर महाराज, आता सांगावे. ॥8-109॥

परंतु जे सांगाल ते अतिशय सोपे करून सांगा. त्या प्रसंगी तीन लोकांचे प्रकाशन करणारे श्रीकृष्ण म्हणाले, आम्ही तुला ओळखत नाही काय ? तुला थोडक्यात सांगतो ऐक. ॥8-110॥

तरी या मनाला बाहेर येण्याची जी सवय आहे ती सहज नाहीशी करून ते हृदयाच्या डोहात बुडेल तसे करावे. ॥8-111॥

परंतु जर सर्वेंदियांच्या द्वारात नेहेमी निग्रहाची कवाडे लावली तरच हे घडेल. ॥8-112॥

मग ज्याप्रमाणे हात-पाय मोडलेला मनुष्य घर सोडत नाही, त्याप्रमाणे मग स्वभवत:च कोंडलेले मन अंत:करणात स्वस्थ राहील. ॥8-113॥

अर्जुना तसे चित्त स्थिर झाले असता मग प्राणवायूचा ॐकार करून (प्राणाने ॐकाराचे चिंतन केले असता प्राण प्रणवरूप होतो) त्यास मग सुषुम्ना नाडीच्या मार्गाने मूर्ध्नीआकाशापर्यंत आणावा. ॥8-114॥

तेथे मूर्ध्नीआकाशात प्राणवायूचा लय होईल न होईल अशा अर्धवट स्थितीत, धारणेच्या जोरावर धरून ठेवावा. जेथेपर्यंत अकार, उकार व मकार या तीन मात्रा अर्धमात्रारूप ॐकार बिंदूमधे नाहीशा झाल्या नाहीत, ॥8-115॥

तोपर्यंत तो प्राणवायु मूर्ध्नीआकाशात निश्चल करावा. मग अर्धबिंबात मात्रात्रयाचे ऐक्य झाले असता ॐकार अर्धमात्रेत जसा शोभतो (लयाला पावतो) तसा तो प्राण मूर्ध्न्याकाशात शोभतो (लयाला पावतो). ॥8-116॥

तेव्हा ॐ हे स्मरण्याचे संपून तेथेच प्राणवायु संपतो. मग ॐकार स्मरण्याचे राहिले की जे पूर्णब्रह्म तेच काय ते एक रहाते. ॥8-117॥

म्हणून प्रणव हे एक ज्याचे नाम आहे व जे एकाक्षर ब्रह्म आहे, ते माझे मुख्य स्वरूप असून त्या स्वरूपाचे स्मरण करत असतांना ॥8-118॥

जो अशा स्थितीतच देहत्याग करतो, तो ज्या ब्रह्मप्राप्तीपलिकडे दुसरी काही एक गोष्ट साध्य करण्याची नाही त्या माझ्या स्वरूपाला निश्चयाने पावतो. ॥8-119॥

येथे अर्जुना, कदाचित तुझ्या मनात असे वाटेल की अंतकाळी स्मरण कशाने होणार ? ॥8-120॥

कारण इंद्रिये आपापली कामे करण्यास असमर्थ स्थितीत असल्यावर जगण्यात असलेले सुख नाहीसे झाल्यावर आत बाहेर मरणाची लक्षणे उघड दिसू लागल्यावर ॥8-121॥

मग त्यावेळेस योगसाधनास कोणी बसावे ? व इंद्रियांचा निग्रह कोणी करावा ? आणि कोणत्या अंत:करणाने ॐकाराचे स्मरण करावे ? ॥8-122॥

तर बाबा अशा शंकेला कदाचित तू मनात जागा देशील तर अशी शंका मनात आणू नकोस. कारण माझी जे नेहेमीच सेवा करतात त्या भक्तांच्या मरणकाळी मी त्यांचा सेवक होतो. ॥8-123॥

जे विषयांना तिलांजली देऊन (विषयांवर पाणी सोडून) प्रवृत्तीला बेडी घालून मला अंत:करणात साठवून माझ्या स्वरूपाचा अनुभव घेतात ॥8-124॥

परंतु मला हृदयात घालून कितीही भोग घेतला तरी त्यांचे समाधान होत नाही, त्यामुळे भूक व तहान इत्यादिकांचा त्यास पत्ता नसतो, तेथे डोळे इत्यादिकांची काय किंमत आहे ? ॥8-125॥

अशा प्रकारे जे अखंड माझ्याशी एकरूप होऊन अंत:करणाने मला चिकटले ते मद्रूप होऊन माझीच भक्ती करतात. ॥8-126॥

त्यांना ज्या वेळेला देह सोडण्याचा प्रसंग येतो त्यावेळेला त्यांनी माझी आठवण करावी आणि मग जर मी त्यांच्याकडे जावे तर त्यांच्या त्या केलेल्या भक्तीची किंमत काय राहिली ? ॥8-127॥

कोणी एखादा दीन अडल्यामुळे मरणसमयी काकुळतीने जर मला देवा धावा हो धावा असे म्हणाला तर त्याच्या संकटासमयी मी धावत नाही का ? ॥8-128॥

आणि भक्तांचीही जर तीच अवस्था होत असेल तर मग भक्तीचा एवढा हव्यास तरी कशाकरता करावयाचा ? (अशी आपत्ती येईल) म्हणून अशा प्रकारच्या शंकेला तू महत्व देऊ नकोस. ॥8-129॥

त्यांनी ज्यावेळी माझी आठवण करावी त्य़ावेळेला स्मरण करताच मी हजर व्हावे एवढे ओझे देखील माझ्या मनाला सहन होत नाही. ॥8-130॥

तो कर्जदारपणा आपल्या ठिकाणी असलेला पाहून त्या आपल्याच कर्जाच्या फेडीकरता मी भक्तांच्या देह पडण्याच्यावेळी त्यांची सेवाचाकरी करतो. ॥8-131॥

देहान्तसमयीच्या व्याकुळतेचा स्ंबंध कदाचित् माझ्या या सुकुमा रभक्ताला लागेल म्हणून त्यास मी आत्मज्ञानाच्या पिंजर्‍यात ठेवतो. ॥8-132॥

शिवाय आणखी माझ्याविषयी त्याला असलेले स्मरण हीच कोणी प्रशस्त्त थंडगार अशी सावली, ती त्या पिंजर्‍यावर मी करतो. अशा तर्‍हेने आत्म्याच्या नित्यतेविषयी दृढ झालेली बुद्धी मी त्याला देतो. ॥8-133॥

म्हणून मरणाचे संकट माझ्या भक्ताला कधीच पडत नाही. माझ्या भक्ताला मी आपल्याकडे काही आयास न पाडता आणतो. ॥8-134॥

आत्म्यावर असणारी देहरूपी गवसणी काढून टाकून, अहंकाररूपी वरवर असणारी धूळ झाडून, शुद्ध वासना वेगळी काढून घेऊन, त्या भक्ताचे मी आपल्याशी ऐक्य करतो. ॥8-135॥

आणि भक्तांना तरी देहात असतांना विशेषत: देहतादात्म्याचा पत्ता नसतो, म्हणून देहत्याग करतांना त्यात देहाचा वियोग असा वाटत नाही. ॥8-136॥

अथवा मरणाच्या वेळेलाच मी यावे आणि नंतर त्यांना आपणाकडे न्यावे (म्हणजे आपल्या स्वरूपात मिळवावे) हेही घडत नाही, कारण ते भक्त आधीच मला सहज मिळालेले असतात. ॥8-137॥

एरवी चंद्राच्या चांदण्याचा भास जरी पाण्यात झाला, तरी ते चांदणे चंद्राचेच ठिकाणी आहे, त्याप्रमाणे शरीररूपी पाण्यात जरी तो भक्त भासला, तरी तो नुसता भासमात्र आहे, वास्तविक तो माझ्या स्वरूपीच आहे. ॥8-138॥

याप्रमाणे जे माझ्या ठिकाणी नित्य जडलेले असतात, त्यांना मी नेहेमी जवळ आहे. म्हणून ते देह पडल्यावर खात्रीने मीच होतात. ॥8-139॥

नंतर जे शरीर दु:खरूप झाडांचा बाग व अध्यात्मादि तीन तापरूपी विस्तवाची शेगडी व मृत्युरूपी कावळ्यास उतरून टाकलेला बळी आहे. ॥8-140॥

जे दीनता प्रसवणारे आहे, जे मरणाला पोसते व जे सर्व दु:खांचे पुरेसे भांडवल आहे ॥8-141॥

जे दुष्टबुद्धीचे उत्पत्तिस्थान व वाईट क्रियांचे फल आहे, जे मूर्तिमंत केवळ गाढ अविवेकच आहे, ॥8-142॥

जे संसाराची बैठक आहे, जे विकाररूपी झाडांचा बगिचा आहे, व जे सर्वरोगांचे वाढलेले ताट आहे, ॥8-143॥

जे मृत्यूचे खाऊन उरलेले अन्न आहे, जे मूर्तिमंत आशा आहे, जे जन्म व मृत्यूची स्वाभाविक वाहती वाट आहे. ॥8-144॥

जे भ्रमाचे भरलेले व संशयाचे ओतलेले आहे, फार खाय सांगावे ? जे विंचवाचे पेव आहे, ॥8-145॥

जे शरीर वाघाचे वसतीस्थान आहे, जे वेश्येच्या स्नेहाप्रमाणे दिखाऊ आहे, जे विषयांचा अनुभव करून देणारे सुपूजित यंत्रच आहे, ॥8-146॥

जे राक्षसांची दिखाऊ कळकळ आहे, जे निवालेल्या विषाचा घोट आहे, जे सावाचे सोंग घेतलेल्या चोराचा मिळवलेला विश्वास आहे, ॥8-147॥

जे रक्तपित्याचे आलिंगन आहे, जे हटकून मरण आणणार्‍या सापाचा मऊपणा आहे व जे पारध्याचे स्वाभविक गायन आहे ॥8-148॥

जे शत्रूचा पाहुणचार आहे, जे दुष्ट लोकांचा सन्मान आहे, हे राहू द्या, जे सर्व अनर्थांचा समुद्र आहे ॥8-149॥

जे शरीर स्वप्नात पाहिलेले स्वप्न आहे अथवा मृगजळाच्या पाण्याने भरास आलेले रान आहे, किंवा जे शरीर म्हणजे धुराच्या कणांचे बनविलेले आकाश आहे, ॥8-150॥

ते जे पुरुष माझे अमर्याद स्वरूपच होऊन राहिलेले आहेत त्यांना पुन्हा प्राप्त होत णाही. ॥8-151॥

सहज विचार करून पाहिले तर ब्रह्मपदाचा थोरपणा जरी प्राप्त झाला तरी त्यास पुन्हा पुन्हा पुन्हा येणारे जन्ममरणांचे फेरे चुकतच नाहीत. परंतु ज्याप्रमाणे मेलेल्या माणसाचे पोट दुखत नाही ॥8-152॥

अथवा जागे झाल्यानंतर स्वप्नातील महापुराने बुडत नाही, त्याप्रमाणे जे माझ्या स्वरूपी प्राप्त झाले ते पुरुष संसारबंधनात सापडतच नाहीत. ॥8-153॥

सहज विचार करून पाहिले तर जगदाकाराचा शिरोभाग आणि सर्व चिरस्थायी पदार्थांमधे अग्रगण्य व स्वर्गादी लोकरूपी पर्वताचे शिखर जो सत्यलोक (ब्रह्मदेवाचा लोक) ॥8-154॥

ज्या सत्यलोकरूपी गावाच्या प्रहर दिवसपर्यंत एका इंद्राचे आयुष्य टिकत नाही तर ज्या गावच्या एका दिवसात एकसारखी चौदा इंद्रांची पंगत उठते, (चौदा इंद्र होऊन जातात) ॥8-155॥

चार युगांच्या जेव्हा हजार फेर्‍या होतात, तेव्हा ब्रह्मदेवाचा एक दिवस पूर्ण होतो व पहा त्याच प्रमाणे हजार चौकड्या भरल्या म्हणजे जेथील एक रात्र होते ॥8-156॥

ज्या ठिकाणचा दिवस व रात्र एवढा मोठा आहे, त्य़ा दिवसाने जे मरत नाहीत ते भाग्यवान हा दिवस पहातात. ते स्वर्गातील चिरंजीव होत. ॥8-157॥

इतर देवांचे या ठिकाणी विशेष आश्चर्य काय सांगायचे आहे ? मुख्य देवांचा राजा जो इंद्र त्याचीच दशा पहा की ते इंद्र ब्रह्मदेवाच्या एका दिवसात चौदा होतात. ॥8-158॥

परंतु ब्रह्मदेवाच्या आठा प्रहरांना आपल्या डोळ्यांनी पहाणारे जे आहेत, त्यांना ब्रह्मदेवाच्या दिवसरात्रीला जाणणारे म्हणावेत. ॥8-159॥

त्या ब्रह्म लोकात जेव्हा दिवस उगवतो, तेव्हा ज्याची मोजदाद कोठेही करता येत नाही, असे लीन असलेले जग आकाराला येते. ॥8-160॥

पुढे दिवसाचे चार प्रहर संपले की हा आकारसमुद्र आटतो व पुन्हा पहाटे तसाच आकारसमुद्र भरावयास लागतो. ॥8-161॥

शरद् ऋतूच्या आरंभी ज्याप्रमाणे ढग आकाशात नाहीसे होतात व नंतर ग्रीष्म ऋतूच्या शेवटी जसे ते पुन्हा उत्पन्न होतात ॥8-162॥

त्याप्रमाणे ब्रह्मदेवाच्या दिवसाच्या आरंभी हे भूतसृष्टीचे समुदाय हजार चौकड्यांच्या काळाचे कारण संपेपर्यंत उत्पन्न होत रहातात. ॥8-163॥

मग रात्रीचा वेळ होतो आणि विश्व अव्यक्तात मायेत लीन होते. ती ही हजार चौकड्यांची रात्र अंमळ उजाडली की पूर्वीप्रमाणे जगत् उत्पन्न होऊ लागते. ॥8-164॥

हे सांगावयास कारण काय तर ब्रह्मलोकाच्या एका दिवसामधे जगाची उत्पत्ती व संहार होतात. ॥8-165॥

ब्रह्मदेवाच्या मोठेपणाचे प्रमाण कसे आहे पहा की तो सृष्टीरूपी बीजाचे कोठार आहे, पण तोही पुनरावृत्तीच्या मापाला शीग (टोक) झाला. ॥8-166॥

हे अर्जुना, सहज विचार करून पाहिले तर हा जो त्रैलोक्याचा विस्तार तो त्या ब्रह्मदेवाच्या गावाचा दिवस उजाडल्याबरोबर एकदम रचला जातो. ॥8-167॥

मग रात्रीचा वेळ प्राप्त झाला की तो त्रैलोक्याचा पसारा आपोआप लीन होतो व तो जेथून उत्पन्न झाला तेथे स्वभावत: साम्याला येतो असे म्हणतात. ॥8-168॥

ज्याप्रमाणे झाड बीजरूपाला येते, अथवा ढग हे आकाशरूप होतात, त्याप्रमाणे या अनेकत्वाचा जेथे समावेश होतो त्यास साम्य असे म्हणतात. ॥8-169॥

तेथे त्या साम्यावस्थेत सम (एकसारखे एक) विषम (एकाहून एक भिन्न) हे काही दिसत नाही. म्हणून (त्या साम्यावस्थेस) भूते म्हणता येत नाही. ते कसे तर ज्याप्रमाणे दूध हे दही झाल्यावर त्याचे दूध हे नाव व पातळपणाचे स्वरूप ही जातात ॥8-170॥

त्याप्रमाणे आकार नाहीसा झाल्याबरोबर जगाचा जगपणा नाश पावतो. पण जग जेथून झाले, ते अव्यक्त जसेच्या तसेच असते. ॥8-171॥

त्यावेळी त्य़ास (साम्यावस्थेस) स्वभावत: अव्यक्त असे म्हणतात आणि आकाराला आले म्हणजे त्यास व्यक्त असे म्हणतात. व्यक्त व अव्यक्त ही दोन नावे एकाच्यामुळे दुसरे अशी सापेक्ष दिलेली आहेत. विचार करून पाहिले तर स्वरूपदृष्ट्या हे दोन्ही भाव भिन्न नाहीत. ॥8-172॥

ज्याप्रमाणे अलंकार आटवल्यावर आटलेल्या आकाराला लगड असे म्हणतात व पुढे ज्यावेळी त्या लगडीचा लगडपणा नाहीसा होतो. ॥8-173॥

अलंकार व लगड ह्या दोहींचे होणे जसे एका आधारभूत सोन्यावर असते, त्याप्रमाणे आकार (जग) व निराकार (माया) यांचा विचार चैतन्याच्या ठिकाणी आहे. (म्हणजे आकार व निराकार या दोन्ही सापेक्ष कल्पनांना आधार चैतन्यच आहे). ॥8-174॥

ते चैतन्य तर साकारही नाही आणि निराकारही नाही. त्यास तिन्ही कालात असणारे असेही म्हणता येत नाही व क्षणभंगुर असेही म्हणता येत नाही. ते या परस्पर सापेक्ष दोन्ही स्थितींच्या पलीकडे असून नित्यसिद्ध आहे. ॥8-175॥

जे चैतन्य विश्वाच्या रूपाने बनलेले आहे परंतु विश्वपण नाहीसे झाल्याने ते चैतन्य नाहीसे होत नाही. ज्याप्रमाणे पाटीवर लिहिलेली अक्षरे पुसून टाकली तरी त्यापासून होणारा बोध पुसून टाकता येत नाही ॥8-176॥

हे पहा पाण्यावर लाटा तर उत्पन्न होतात आणि नाहीशा होतात, परंतु त्या ठिकाणी त्या लाटांना आधारभूत असलेले पाणी सर्वकाळ असते, त्याप्रमाणे या नाशिवंत प्राणिमात्रात त्यास आधारभूत असलेले जे चैतन्य ते अविनाशच असते. ॥8-177॥

अथवा आटणार्‍या अलंकारात जसे न आटणारे सोने असते, त्याप्रमाणे मरणार्‍या जीवांच्या आकारात जे अमर आहे ॥8-178॥

(ज्याला) परब्रह्माला कौतुकाने अव्यक्त असे म्हटले तर त्याची स्तुती होते असे वाटत नाही, कारण ते मन-बुद्धीला अगोचर आहे, म्हणून. ॥8-179॥

अर्जुना, आणि आकाराला आल्याने ज्याचे निराकारपण जात नाही व आकाराच्या लोपाने ज्याची नित्यता बिघडत नाही. ॥8-180॥

म्हणून ज्या ब्रह्माला अक्षर असे म्हणावे तसेच ज्या ब्रह्मास अक्षर असे म्हटले असता ज्याचा बोधही उत्पन्न होतो व ज्याच्या पलीकडे काही एक विस्तार दिसण्यात येत नाही, म्हणून ज्यास परमगति असे म्हणतात ॥8-181॥

परंतु संपूर्ण देहरूपी नगरामधे जो परमात्मा कोणताही व्यापार करत नाही व करीतही नाही म्हणून ॥8-182॥

एरवी शरीराचे जे व्यापार आहेत त्यापैकी अर्जुना एकही थांबत नाही तर दहाही इंद्रियांचे व्यापार सुरूच आहेत. ॥8-183॥

मनरूपी चव्हाट्यावर विषयरूप बाजार उघडलेले असतात व त्यापासून होणार्‍या सुखदु:खरूपी प्राप्तीतील राजाच्या हक्काचा मुख्य हिस्सा आत जीवालाही पावता होतो. ॥8-184॥

परंतु राजा सुखाने निजला असता ज्याप्रमाणे देशाचा व्यापार थांबत नाही तर त्याची प्रजा आपापल्या इच्छेप्रमाणे व्यापार करीतच असते ॥8-185॥

त्याप्रमाने बुद्धीची जाणण्याची क्रिया अथवा मनाची संकल्पविकल्परूप घेण्यादेण्याची क्रिया, इंद्रियांचे व्यापार व प्राणवायूची हालचाल ॥8-186॥

ही सर्व देहक्रिया परमात्म्याने स्वत: न करविता चांगली होते. ज्याप्रमाने सूर्य हा स्वत: लोकांना व्यापार करावयास न लावता लोकांचे व्यापार चांगले चालतात ॥8-187॥

अर्जुना याप्रमाणे आत्मा हा शरीरातच निजल्यासारखा असा आहे, म्हणून त्याला पुरुष असे म्हणतात हे समज. ॥8-188॥

आणि पुरुष असे म्हणण्याचे दुसरे कारण असे की हा आत्मा एकपत्नीव्रताने पतिव्रता जी प्रकृती तिच्याशी असतो. या कारणास्तव देखील ज्याला पुरुष असे म्हणता येते. ॥8-189॥

चारी वेदांचा विस्तार त्या परमात्म्याचे आंगणाही पाहू शकत नाही. हे चैतन्य आकाशाचे पांघरुण आहे पहा. ॥8-190॥

वर सांगितल्याप्रमाणे या पुरुषाचे स्वरूप आहे असे जाणून श्रेष्ठ योगी ज्याला सर्वात पलिकडची गती असे म्हणतात आणि जो परमात्मा एकनिष्ठ भक्ताचे घर शोधित येतो. ॥8-191॥

जे कायावाचामनाने परमात्म्यावाचून दुसरी गोष्टच ऐकत नाहीत, त्य़ा एकनिष्ठांच्या एकनिष्ठतेचे पीक देणारे जे चांगले शेतच आहे ॥8-192॥

हे त्रैलोक्यच पुरुषोत्तम आहे, अशी ज्यांची खरी समजूत आहे त्या आस्तिकांचे अर्जुना जे परमात्मस्वरूप नेहेमी रहाण्याचे ठिकाण आहे ॥8-193॥

जे परमात्मस्वरूप गर्वरहित पुरुषांचे मोठेपण आहे, जे सुखाचे राज्य आहे, ॥8-194॥

जे परमात्मस्वरूप संतोषी पुरुषांस वाढलेले ताट आहे, जे संसाराची चिंता न करणारे असून ज्यांना माझ्यावाचून दुसरा कोणी मालक नाही. अशा भक्तांचे मायपोट आहे आणि ज्या गावाला पोहोचण्याला भक्ति हीच सरळ वाट आहे. ॥8-195॥

अर्जुना हे एकेक सांगून व्यर्थ विस्तार कशाला करू ? परंतु ज्या ठिकाणी गेले असता ते ठिकाणच आपण होतो. ॥8-196॥

थंडीच्या झुळुकांनी जसे ऊनपाणीच थंड होते अथवा सूर्यासमोर अंधार आला असता तो अंधारच प्रकाश होतो, ॥8-197॥

अर्जुना त्याप्रमाणे ज्या परमात्मस्वरूपी मुक्कामाला हा (दु:खरूप देहबुद्ध्यादिसंघातरूप्) संसार पोहोचला असता तो संसार सर्व बाजूंनी मोक्षच (दु:खशून्य व सुखरूप) असा होऊन रहातो. ॥8-198॥

तरी ज्याप्रमाणे लाकूड अग्नीत गेले की अग्निरूपच होऊन रहाते व ते अग्निरूप झाल्यावर पुन्हा लाकुडपणाने निराळे काढू म्हटले तर ते जसे निराळे निघतच नाही ॥8-199॥

अथवा उसाची साखर झाल्यावर त्या साखरेचा मूळचा ऊस करण्याचे जरी बुद्धिमान पुरुषाने मनात आणले तरी पुन्हा ऊस होणे ज्याप्रमाणे शक्य नाही ॥8-200॥

परिसाने लोखंडाचे सोने केले आता आणिक दुसरा पदार्थ कोठे आहे की जो त्याचा नाहीसा झालेला लोखंडपणा पुन्हा आणील ? ॥8-201॥

म्हणून ज्याप्रमाणे दुधाचे तूप झाल्यावर पुन्हा त्या तुपाला दूधपणा खात्रीने येत नाही त्याप्रमाणे ज्या परमात्मस्वरूपास पावल्यावर पुन्हा जन्म नाही. ॥8-202॥

असे जे स्वरूप, ते माझे स्वत:चे खरोखर श्रेष्ठ ठिकाण आहे, ही अंतरंग गुह्यगोष्ट तुला दाखवली जात आहे. ॥8-203॥

हे भरतश्रेष्ठा, कोणत्या काली देहावसान झाले असतांना योगी अनावृत्तीप्रत जातात (जन्ममरणापासून मुक्त होतात) व कोणत्या काली देहावसान झाले असतांना आवृत्तीप्रत (पुनर्जन्माप्रत) जातात तो काल सांगतो. ॥8-204॥

त्याचप्रमाणे आणखीही एका प्रकाराने हे निजधाम जाणणे सोपे आहे. तरी योगी लोक योग्य काली देहत्याग करून जेथे मिळातात (ते माझे निजधाम होय). ॥8-205॥

अथवा अकस्मात असे घडते की योग्याचा देह अयोग्यकाली पडला तर त्याला पुन्हा जन्माला यावे लागते ॥8-206॥

म्हणून योग्यांनी योग्य काली देह ठेवला तर देह ठेवताक्षणीच ब्रह्म होतात. एरवी त्यांनी जर अयोग्य काली देह ठेवला तर ते पुन्हा संसाराला येतात. ॥8-207॥

त्याप्रमाणे मद्रूप होणे आणि जन्ममरणाच्या फेर्‍यात सापडणे हे दोन्ही ठराविक मरणेवेळेच्या स्वाधीन आहेत. आता प्रसंगानुसार त्याच कालासंबंधाने विचार तुला सांगतो. ॥8-208॥

तर अर्जुना ऐक. मरणाची गुंगी प्राप्त झाली असता शेवटी पंचमहाभूते आपआपल्या वाटेने निघतात. ॥8-209॥

असा मरणकाळ प्राप्त झाला असतांना बुद्धीला भ्रम गिळीत नाही, स्मरणशक्ती आंधळी होत नाही आणखी मन मरत नाही. ॥8-210॥

याप्रमाणे हा सर्व इंद्रियसमूह मरणसमयी टावटवीत असतो, पण तो अनुभवलेल्या ब्रह्मस्थितीला आकलन केल्यामुळे प्रसन्न असतो. ॥8-211॥

याप्रमाणे हा इंद्रियसमुदाय सावध असणे आणि तो त्याचा सावधपणा शेवटपर्यंत टिकणे हे जर अग्नीचे सहाय्य असेल तरच घडेल. ॥8-212॥

असे पहा की वार्‍याने अथवा पाण्याने जेव्हा दिव्याचा प्रकाश नाहीसा होतो, तेव्हा असलेलीच आपली दृष्टी पाहू शकते काय ? ॥8-213॥

त्याप्रमाणे देह पडण्य़ाच्या वेळी होणार्‍या त्रिदोषाने देह आतबाहेर कफाने व्यापला जातो, त्यावेळी जेव्हा अग्नीचे तेज विझून जाते ॥8-214॥

त्यावेळी प्राणासच क्रियाशक्ती नसते मग तेथे बुद्धी असून काय करील ? म्हणून अग्निशिवाय शरीरात चेतना ज्ञानकला टिकत नाही. ॥8-215॥

अरे अर्जुना, जर देहातील अग्नि गेला तर तो देह नाही, ओला चिखल आहे असे झाले म्हणजे आयुष्य आपला वेळ व्यर्थ अंधारात शोधीत रहाते. ॥8-216॥

आणि वास्तविक पाहिले असता, मागील जे सर्व स्मरण आहे ते त्यावेळी तसेच ठेवायचे असते आणि मग देह टाकून परमात्मस्वरूपी मिळावायचे असते. ॥8-217॥

परंतु देहाला ज्या कफाने व्यापले, त्या कफाच्या चिखलात चेतना बुडून गेली, तेथे मागील केलेल्या अभ्यासाची पुढील स्वरूपस्थितीची आठवण स्वाभाविक रीतीने थांबली. ॥8-218॥

म्हणून मरणाच्या अगोदरच जो जन्मभर अभ्यास केला तो मरण येण्यापूर्वी नाहीसा झाला. ज्याप्रमाणे ठेवलेली वस्तु पहाण्याकरता हातात घेतलेला दिवा ती वस्तु दिसण्यापूर्वीच मालवून जावा त्याप्रमाणे ॥8-219॥

आता हे सगळे असू दे. सारांश असे समजा की ज्ञानाला मूळ कारण अग्नि आहे. त्या अग्नीचे मरणाकाळी संपूर्ण बल असावे. ॥8-220॥

देहात अग्नीचा व ज्योतीचा प्रकाश असून बाहेर शुक्लपक्ष परंतु दिवस आणि उत्तरायणातील सहा महिन्यांपैकी एखादा महिना ॥8-221॥

अशा या चांगल्या जुळून आलेल्यी योगाची प्राप्ती होऊन, जे योगी आपला देह सोडतात, ते ब्रह्मवेत्ते परब्रह्म होतात. ॥8-222॥

अर्जुना, ऐक, या कालाचे येथपर्यंत सामर्थ्य आहे. आणि त्याचप्रमाणे आत्मस्वरूपाकडे येण्य़ास हा सरळ मार्ग आहे. ॥8-223॥

येथे अग्नि ही पहिली पायरी, व ज्योतीचे स्वरूप ही दुसरी पायरी आहे. दिवस ही तिसरी पायरी आणि शुक्लपक्ष ही चौथी पायरी समज. ॥8-224॥

आणि उत्तरायणातील सहा महिने ही वरची पायरी आहे. या मार्गाने योगी तद्रूपतासिद्धीच्या घराला येतात. ॥8-225॥

हा उत्तम काळ आहे असे समज. याला अर्चिरामार्ग म्हणावे. आता अकाळ जो आहे तोही ओघाने सांगतो, ऐक. ॥8-226॥

आत धूमयुक्त अग्नि, त्याचप्रमाणे बाहेर रात्र, कृष्णपक्ष, आणि दक्षिणायनाचे सहा महिने, यांचे ठिकाणी (या स्थितीत ज्याचे देहावसान होते) तो योगी चंद्रलोकापर्यंत जाऊन परत येतो. ॥8-227॥

तरी मरणाचे वेळी वात व कफ (शरीरामधे फार दाटतो. त्यामुळे अंत:करणात अंधार गच्च भरून रहातो. ॥8-228॥

सर्व इंद्रिये लाकडासारखी जड होतात, स्मरणशक्ती भ्रमात बुडते, मन वेडे होते व प्राण कोंडतो. ॥8-229॥

अग्नीची उष्णता जाते, मग धूरच होतो, त्या धुराने चेतना शरीरात कोंडलेली रहाते. ॥8-230॥

ज्याप्रमाणे पाण्याने गच्च भरलेले ढग चंद्राच्या आड दाट छायेत यावेत, मग त्यावेळी गडद अंधकारही नसतो आणि स्वच्छ उजेडही नसतो असा झुंजुमुंजु उजेड असतो. ॥8-231॥

याप्रमाणे तो धड मेलेला नसतो व शुद्धीवरही नसतो अशी जीवितास स्तब्धता येते. आयुष्य मरणाच्या वेळेची वाट पहात रहाते. ॥8-232॥

याप्रमाणे मन, बुद्धि व इंद्रिये यांच्या सभोवती अशी ही धुराच्या समुदायाची कोंदणी होते. तेव्हा जन्मभर संपादन केलेला स्वरूप अभ्यासाचा मार्ग संपूर्ण नष्ट होतो. ॥8-233॥

बाबा अर्जुना, जन्मभर केलेला हातचा अभ्यास जेव्हा जातो, त्यावेळी दुसर्‍या प्राप्तीची गोष्ट कशाला मनात आणायला पाहिजे. ? म्हणून तर मरणकाळी अशी अवस्था होते. ॥8-234॥

अशी ही देहाची आत स्थिती होऊन बाहेर वद्य पंधरवडा शिवाय रात्र आणि दक्षिणायनातील सहा महिनेही येतात. ॥8-235॥

ही वारंवार फेर्‍यात आणणारी ठिकाणे, ज्याच्या मरणाच्या वेळेला एकत्र जुळून येतात, तो ब्रह्मप्राप्तीची गोष्ट कशी ऐकेल ? ॥8-236॥

अशा रीतीने ज्याचा देह पडतो, तो योगी असल्याकारणाने त्याचे चंद्रलोकापर्यंत जाणे घडते व नंतर तेथून तो माघारा फिरून पुन: मृत्युलोकात जन्मास येतो. ॥8-237॥

अर्जुना अकाळ म्हणून जो म्हटला जातो तो हाच असे समज. आणि हाच पुनर्जन्मरूप गावास येण्याचा धूम्रमार्ग आहे. ॥8-238॥

दुसरा जो अर्चिरादिमार्ग, तो वाहता आणि सुगम आहे आणि तो सहज कल्याणकारक असून मोक्षाची प्राप्ती करून देण्यास चांगला आहे. ॥8-239॥

हे अर्जुना, अशा या अनादि कालापासून चालत असलेल्या दोन वाटा आहेत. त्यापैकी एक सरळ व एक आडमार्गाची आहे. म्हणून तुला या दोन्ही वाटा मुद्दाम दाखविल्या आहेत ॥8-240॥

कारण की आपल्या हिताकरिताच योग्य-अयोग्य मार्ग पहावे, खरे-खोटे ओळखावे आणि आपले हित कशात आहे व अनहित कशात आहे हे समजावे ॥8-241॥

असे पहा की चांगली नाव (होडी) डोळ्यांपुढे दिसत असून तीमध्ये न बसता कोणी अथांग पाण्यात उडी घालील काय ? ॥8-242॥

विष व अमृत ही जो ओळखतो, त्याच्याने अमृत टाकवेल काय ? त्याचप्रमाणे जो सरळ मार्गाने जातो तो आडमार्गाला जाणार नाही. ॥8-243॥

म्हणून खरे व खोटे, याची पक्की परीक्षा करावी व अशी परीक्षा केली असता कधीही अनुचित होणार नाही, अकाली देह पडणार नाही. ॥8-244॥

तसे केले नाही तर (वर सांगितल्याप्रमाणे) खर्‍या खोट्याची पारख केली नाही तर) मरणाकाळी या भ्रांतिकारक धूम्रमार्गाचे मोठे संकट आहे की जन्मभर ज्या हेतूने अभ्यास केला तो हेतु व्यर्थ होईल. ॥8-245॥

अर्चिरादि मार्ग चुकला व अकस्मात जर धूम्रमार्गात पडले तर संसाराच्या पातीला जुंपले जाऊन फिरतच रहावे लागेल. ॥8-246॥

हे (पुन्हा पुन्हा जन्ममरणाचे) मोठे सायास पाहून आता हे सायास कशाने एकवार दूर होतील (हे पहावे). म्हणून हे दोन्ही मार्ग नीट रीतीने पाहिले ॥8-247॥

तर एका मार्गाने (अर्चिदादि मार्गाने) ब्रह्मत्वास जाता येते. आणि एकाने (धूम्रमार्गाने) पुनर्जन्माला येणे होते. परंतु प्रारब्धाने मरणकाळी ज्याला जो मार्ग वाट्यास येईल (त्याला त्या मार्गाची गति मिळेल.) ॥8-248॥

(मरणकाळी अर्चिरादिमार्ग वाट्याला येतो की धूम्रमार्ग वाट्याला येतो हे अनिश्चित आहे, असे पाहून अर्जुन खिन्न झाला). त्य़ावेळी भगवंत म्हणाले, देह जाऊन अर्चिरादिमार्गाने ब्रह्म होईल हे व्यर्थ आहे. कारण प्रारब्धवशात् अकस्मात काय प्राप्त होईल कोणास ठाऊक ? (ते कळत नाही). म्हणून हे नको. ॥8-249॥

तर आता देह असो अथवा जावो, आम्ही तर केवळ ब्रह्मच आहोत. कारण की जसे दोरीवर भासलेला सर्पपणा दोरीच्या दृष्टीने मिथ्या आहे. ॥8-250॥

मला तरंगपणा आहे किंवा नाही असे पाण्याला केव्हा तरी वाटते काय ? ते पाणी वाटेल तेव्हा जसेच्या तसेच पाणीच असते. ॥8-251॥

लाटेच्या व्यक्त होण्याने पाणी जन्मत नाही किंवा लाट नाहीशी झाली तरी ते पाणी मरत नाही. त्याप्रमाणे जे देहवान् असतांना देहानेच ब्रह्म झाले. ॥8-252॥

आता त्या तत्त्ववेत्याच्या ठिकाणी शरीराचे आडनावही उरले नाही. तर बाबा अर्जुना असा विचार कर की कोणत्या काळेकरून काय नाश पावणार आहे ? ॥8-253॥

जर सर्व देश व काल आपणच आहोत तर मग अर्चिरादि अथवा धूम्रमार्ग हे कशाला शोधावे ? आणि कोणी कोठून कोठे जावयाचे ? ॥8-254॥

आणि अरे अर्जुना, घट ज्यावेळेला फुटतो, त्यावेळी घटातील आकाश नीट वाटेला लागते व नीट वाटेला लागले की महाकाशाला ते नेमके मिळते, नाही तर ते महाकाशाला मिळावयाचे चुकेल काय ? ॥8-255॥

आम्ही म्हणतो असे आहे, पहा की घटाचा आकारच नाहीसा होतो. वास्तविक पाहिले तर घटपणाच्या आधीही आकाश आकाशाच्या ठिकाणीच आहे. ॥8-256॥

अशा या बोधाच्या अनुकूलतेने मार्गामार्गांचे संकट ‘मी ब्रह्म आहे’ असे ज्ञान झालेल्या त्या योग्यांना पडत नाही. ॥8-257॥

अर्जुना, म्हणून तू योगसंपन्न हो. एवढ्याने स्वत:च्या ठिकाणी सर्वकाळ स्वरूपसाम्यता होईल. ॥8-258॥

मग वाटेल तेथे, वाटेल तेव्हा, देहाचा पाश असो अथवा जावो, परंतु बंधरहित अखंड ब्रह्मस्थितीत बिघाड येणार नाही. ॥8-259॥

तो कल्पाच्या आरंभी जन्मात सापडत नाही, कल्पाच्या अंती तो मरणाने बुडत नाही व मधल्या स्थितीत म्हणजे स्थितिकाली स्वर्ग व संसार यांच्या मोहाने तो फसला जात नाही. ॥8-260॥

या बोधाने जो योगी होतो, त्याला या बोधाचाच सरळपणा असतो. कारण की तो स्वर्ग च संसारातील भोगांना विचाराने वजन करून पहातो व ते असार म्हणून त्यांचा त्याग करून तो आत्मस्वरूपाला येतो. ॥8-261॥

बा अर्जुना, इंद्रादिक देवांना त्यांचे सर्वस्व म्हणून जी ही राज्ये प्रसिद्ध आःहेत, ती ओवाळून टाकलेल्या बळीप्रमाणे त्याज्य समजून त्य़ास तो तुच्छ म्हणून टाकतो. ॥8-262॥

जरी वेदाच्या अध्ययनाने मिळणारे पुण्य प्राप्त झाले अथवा यज्ञरूप शेतच पिकले किंवा तपाचे अथवा दानाचे असलेले सर्वस्व पुण्य मिळाले ॥8-263॥

तरी त्या सर्वच पुण्याच्या मळ्याला पुष्कळ पीक येऊन जे फळ येते ते फळ नित्यशुद्ध परमात्म्याच्या तुलनेला येत नाही. ॥8-264॥

जे स्वर्गसुख नित्यानंदाचे मानाने उपमेच्या ताजव्यात घालून पाहिले असता कमी दिसत नाही, पहा की ज्या सुखाच्या प्राप्तीकरता वेदयज्ञादि साधने आहेत ॥8-265॥

जे स्वर्गसुख विटत नाही व संपत नाही, भोगणार्‍याच्या इच्छा पुरवते आणि शिवाय जे स्वर्गसुख ब्रह्मसुखाचे धाकटे भावंडच आहे ॥8-266॥

अशा तर्‍हेचे दिसण्यातच जे सुख आहे व ज्याला अदृष्टाचा आधार आहे व जे शंभर यज्ञ करून देखील कित्येकांना साध्य होत नाहीच. ॥8-267॥

त्या स्वर्गसुखाला योगीश्वर (आपल्या) लोकोत्तर विचारदृष्टिरूपी हातावर लीलेनेच वजन करून त्या स्वर्गसुखाच्या योग्यतेचे अनुमान करतात, तो ते त्यास हलके वाटते. ॥8-268॥

अर्जुना, मग ते योगीश्वर त्या स्वर्गसुखाची पायरी करून परब्रह्माच्या पाटावर बसतात. ॥8-269॥

याप्रमाणे स्थावजंगमात्मक जगाचे जे एक भाग्य, जे ब्रह्मदेव व शंकर यांनाही आराधना करण्यास योग्य व जे योग्यांना भोगण्याला योग्य असे भोगरूपी ऐश्वर्य आहे, ॥8-270॥

जो (परमात्मा) सर्व कळांची कळा आहे, जो परमानंदाची मूर्ति आहे व जो विश्वाचा जिव्हाळा आहे. ॥8-271॥

जो परमात्मा सर्वज्ञतेचे जीवन आहे, जो यादवांच्या कुलाचा कुलदीपक आहे, महाराज तो श्रीकृष्ण अर्जुनास असे बोलला. ॥8-272॥

अशी ही कुरुक्षेत्रावरील हकीकत संजय धृतराष्ट्र राजाला सांगत होता. तीच गोष्ट पुढे तुम्ही ऐका. असे निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव म्हणतात. ॥8-273॥