||ॐ नमो ज्ञानेश्वरा||

ऐका. मग तो अर्जुनाला म्हणाला, अरे तू आता योग्याच्या ज्ञानाने युक्त झाला आहेस. ॥7-1॥

आपल्या तळहातात घेतलेल्या रत्नाप्रमाणे मला संपूर्णाला तू जाणशील, असे विज्ञान (प्रपंचज्ञानासह) तुला स्वरूपज्ञान सांगतो. ॥7-2॥

येथे विज्ञानाशी काय करावयाचे आहे ? अशी जर तुझी मनापासून समजूत झाली असेल तर तेच अगोदर समजणे जरुर आहे. ॥7-3॥

कारण की स्वरूपज्ञानाचे वेळी बुद्धीचे डोळे झाकतात. ज्याप्रमाणे होडी नदीच्या तीराला टेकली असता पुढे सरकत नाही ॥7-4॥

त्याप्रमाणे बुद्धीचा प्रवेश होत नाही व विचार जेथून मागे फिरतो आणि ज्याच्या संबंधाने तर्काचे चातुर्य चालत नाही ॥7-5॥

अर्जुना त्याचे नाव ज्ञान होय. दुसरा जो प्रपंच ते विज्ञान आहे आणि प्रपंचाचे ठिकाणी खरेपणाची बुद्धी असणे त्यास अज्ञान म्हणतात, हेही तू समज. ॥7-6॥

आता अज्ञान संपूर्ण नाहीसे होईल व प्रपंच पूर्णपणे बाधित होईल आणि ज्ञान आपण स्वत:च बनून जाऊ. ॥7-7॥

अशी जी गूढ मुद्याची गोष्ट आहे, ती शब्दात आणली जाईल व त्याच्या थोड्या प्रतिपादनानेच मनातील पुष्कळ इच्छा तृप्त होतील. (म्हणजे मनाचे पूर्ण समाधान होईल). ॥7-8॥

त्या योगाने व्याख्यात्याचे प्रतिपादन थांबते व ऐकणाराचा ऐकण्याचा छंद नाहीसा होतो. हे ज्ञान लहानमोठा असा भेद राहू देत नाही. ॥7-9॥

अरे अर्जुना, हजारो मनुष्यांमधे एखाद्यासच याविषयी इच्छा असते व अशा अनेक इच्छा करणार्‍यांमधे स्वरूपज्ञान एखादाच करून घेतो. ॥7-10॥

ज्याप्रमाणे भरलेल्या त्रैलोक्यात अर्जुना, एक एक चांगला निवडून लक्षावधी सैन्य तयार करतात ॥7-11॥

असे सैन्य निवडल्यानंतर ज्यावेळी लोखंडाच्या शस्त्रांचे घाव अंगावर होतात त्या वेळी विजयसिंहासनावर एखादाच बसतो. ॥7-12॥

त्याप्रमाणे स्वरूपज्ञानाच्या इच्छारूप पुरात कोट्यावधी लोक प्रवेश करतात, पण स्वरूपज्ञानाच्या प्राप्तीरूपी पलिकडच्या काठाला एखादाच निघतो. ॥7-13॥

म्हणून हे (ज्ञानाचे कथन) सामान्य नाही. सांगावयास गेले असता ही गोष्ट फार महत्वाची आहे. परंतु ती ज्ञानाची गोष्ट पुढे सांगता येईल. प्रस्तुत तुला (विज्ञानाची गोष्ट) सांगतो ती ऐक. ॥7-14॥

अर्जुना, तर ऐक, हे महतत्वादिक माझी माया आहे. ज्याप्रमाणे आपल्या अंगाची पडछाया पडते त्याप्रमाणे ती माझी छाया आहे. ॥7-15॥

हिला प्रकृति असे म्हणतात. ही आठ प्रकारांनी वेगवेगळी आहे असे समज. हिच्यामुळे त्रैलोक्य उत्पन्न होते. ॥7-16॥

ही आठ प्रकारांनी वेगळी कशी आहे असा अभिप्राय जर तुझ्या मनात असेल तर त्याचे विवेचन तू आता ऐक. ॥7-17॥

पाणी, अग्नी, आकाश, पृथ्वी, वारा, मन, बुद्धी आणि अहंकार हे ते आठ वेगवेगळे भाग आहेत. ॥7-18॥

आणि जी आठांची साम्यावस्था (हे आठ ज्या ठिकाणी लीन होऊन असतात) तीच माझी श्रेष्ठ प्रकृति असून तिला जीव असे नाव आहे. ॥7-19॥

ती जडाला सजीव करते, जीवाला (आभासाला) सज्ञान करते व मनाकडून शोक, मोह मानावयास लावते. ॥7-20॥

बुद्धीमध्ये जी जाणण्याची शक्ती आहे, ती हिच्या सांनिध्यामुळे आहे व तिने अहंकाराच्या कौशल्याने जगत धारण केले आहे. ॥7-21॥

ती सूक्ष्म प्रकृति (जीवरूपा) कौतुकाने स्थूल प्रकृतीच्या परिणामास जेव्हा पावते, तेव्हा प्राणिवर्गरूपी नाणी पाडण्याची टांकसाळ सुरु होते. ॥7-22॥

चार प्रकारच्या आकृति सारख्याच (अंडज, स्वेदज, जरायुज, उद्भिज) त्या टांकसाळीतून आपोआप व्यक्तत्वाला येऊ लागतात. त्या चार आकृति सारख्याच किंमतीच्या असतात. परंतु आकार मात्र वेगवेगळे असतात. ॥7-23॥

चौर्‍याऐंशी लक्ष योनींचे आकार त्या टांकसाळीच्या भांडारात जे तयार होतात त्यांची गणती नाही. त्या सर्व प्राणिमात्ररूप नाण्यांनी मायेचा गाभारा भरून जातो. ॥7-24॥

याप्रमाणे पंचमहाभूतांची एकाच योग्यतेची अनेक नाणी तयार होतात. त्यांच्या भरण्याची गणती प्रकृतीच ठेवते. ॥7-25॥

ती प्राणिरूप नाण्याच्या आकृतीची योजना करून त्यांचा प्रसार करते. व मग त्या आकृतीची आटणी करते. व दरम्यान (स्थितीकाळी) प्राण्यांकडून कर्माकर्मांचे व्यवहार करून दाखवते. ॥7-26॥

परंतु हे रूपक असो. तुला ऐकता येईल (कळेल) असे स्पष्ट सांगतो. तर नामरूपांचा विस्तार प्रकृतीच करते. ॥7-27॥

आणि प्रकृति तर माझ्या ठिकाणी भासते यात अन्यथा नाही, म्हणून जगाला आदि, मध्य व शेवट मीच आहे असे समज. ॥7-28॥

या मृगजळाचे मूळ पाहू गेले असता, ते सूर्यकिरणे नसून केवळ तो सूर्यच आहे. ॥7-29॥

त्याप्रमाणे अर्जुना, ज्यावेळी या स्थूलाच्या परिणामाला पावलेल्या पराप्रकृतीपासून झालेल्या सृष्टीचा उपसंहार होऊन शेवट मुक्काम होतो त्यावेळी पाहिले असता मीच आहे ॥7-30॥

याप्रमाणे जगाची उत्पत्ति, स्थिति व लय हे माझ्यामध्येच आहेत. ज्याप्रमाणे दोरा मण्याला धारण करतो त्याप्रमाणे मी जगाला धारण करतो. ॥7-31॥

सोन्याचे मणी करूने ते सोन्याच्या सुतात ओवावेत त्याप्रमाणे आत बाहेर जग मीच धारण केलेले आहे. ॥7-32॥

म्हणून पाण्यामध्ये ओलावा किंवा वार्‍यामधे स्पर्श अथवा चंद्र-सूर्यामधील जे तेज आहे ते मीच आहे असे समज. ॥7-33॥

त्याचप्रमाणे पृथ्वीच्या ठिकाणी स्वभावत:च असणारा शुद्ध वास मीच आहे, आकाशाच्या ठिकाणी असणारा शब्द मी आहे व वेदातील ॐकार मी आहे. ॥7-34॥

मनुष्याच्या ठिकाणी अहंपणाचे जे सारभूत पौरुषत्व आहे तो पराक्रम मी आहे, हे तत्व मी तुला सांगतो. ॥7-35॥

तेजाला अग्नी अशा नावाचे जे वरवर दिसणारे पांघरुण आहे ते दूर केल्यावर जे स्वयंद्ध तेज, ते मी आहे. ॥7-36॥

आणि त्रैलोक्यामधे नानाप्रकारच्या योनीत प्राणी उत्पन्न होऊन आपआपला आहार सेवन करून रहातात. ॥7-37॥

कित्येक वाराच पितात, कित्येक गवतावर जगतात, कित्येक अन्नावर रहातात आणि कित्येक पाण्याने जगतात. ॥7-38॥

याप्रमाणे प्राण्यांना ज्याच्या त्याच्या प्रकृतीला अनुसरून असा जो आहार दिसतो, व त्या सर्व निरनिराळ्या आहारांच्या ठिकाणी मीच एक अभिन्नत्वाने आहे. ॥7-39॥

जे आत्मतत्व सृष्टीच्या उत्पत्तीकाली आकाशाच्या अंकुराने वाढते व जे सृष्टीच्या लयाच्या कळी ओंकाररूपी पटाच्या अक्षराचा ग्रास करते ॥7-40॥

जोपर्यंत हा विश्वाकार असतो तोपर्यंत जे आत्मतत्व विश्वासारखे दिसते, मग महाप्रलयकाळी जे कोणत्याच आकाराचे नसते, ॥7-41॥

असे जे स्वभावत: अनादि विश्वाचे बीज, ते मी आहे, हे मी तुझ्या तळहातात देतो. (स्पष्ट सांगतो). ॥7-42॥

नंतर हे चांगले नीट समजून घेऊन जेव्हा हे विचाराच्या गावाकडे आणशील (म्हणजे याचा विचार करशील) तेव्हा याचा उपयोग तुला चांगला दिसून येईल. ॥7-43॥

परंतु हे विषयाला सोडून बोलणे राहू दे. ते मी आता बोलत नही. (आता माझ्या विभूतिसंबंधाने) थोडक्यात सांगतो. तपस्वी लोकांचे ठिकाणी तप ही माझी विभूती आहे असे समज. ॥7-44॥

बलवान लोकांमधे जे अढळ बल आहे, ती माझीच विभूति आहे व बुद्धिवानांच्या ठिकाणी जी बुद्धी म्हणून आहे ती माझीच विभूती आहे. ॥7-45॥

ज्या कामाच्या निमित्ताने धर्माचा उत्कर्ष होतो, असा प्राणिमात्रांचे ठिकाणी असणारा काम मी आहे, असे आत्माराम श्रीकृष्ण म्हणाला. ॥7-46॥

सहज विचार करून पाहिले तर विकारांच्या फैलावाने इंद्रियांसच अनुकूल अशी कर्मे तो काम करोखर करतो, परंतु ती कर्मे धर्मास विरुद्ध जाऊ देत नाही. ॥7-47॥

कारण की जो काम शास्त्रनिषिद्ध कर्माची आडवाट सोडून शास्त्रविहित कर्माच्या राजविहित कर्माच्या राजमार्गाने निघतो व त्याचप्रमाणे विधीच्या मार्गाने तो जात असतांना त्याच्याबरोबर नियमरूपी मशालजी चालतो ॥7-48॥

अशा व्यवस्थेने काम चालतो म्हणून धर्माची पूर्णता होते. मग तो काम संसार भोगतो म्हणजे मोक्षतीर्थातील जणुकाय मोतीच भोगतो. ॥7-49॥

जो काम वेदाच्या मोठेपणाच्या मांडवावर (कर्म-) सृष्टीरूप वेल, कर्मफलासह त्याची पाने मोक्षाला जाऊन भिडेपर्यंत वाढवतो. (म्हणजे जो वेदांनी गौरव केलेल्या कर्माचे आचरण मोक्षप्राप्ती होईपर्यंत करवितो) ॥7-50॥

असा नियमन केलेला व प्राणिमात्रांच्या उत्पत्तीस कारण जो काम आहे तो मी आहे असे योग्यांचा बाप श्रीकृष्ण म्हणाला. ॥7-51॥

हे वेगळे वेगळे किती सांगावे ? आता जेवढे म्हणून पदार्थ आहेत, तेवढे सर्व माझ्यापासूनच आकाराला आलेले आहेत असे समज. ॥7-52॥

जे सत्वापासून झालेले पदार्थ किंवा रज, तम या गुणांपासून झालेले सर्व, ते माझ्या स्वरूपापासून उत्पन्न झाले आहेत असे समज. ॥7-53॥

हे पदार्थ माझ्या ठिकाणी उत्पन्न झाले, परंतु या पदार्थात मी नाही. ज्याप्रमाणे (जागृतिपासून स्वप्न उत्पन्न झाले असले तरी) स्वप्नातील डोहात जागृति बुडत नाही (म्हणजे स्वप्नात जागृति नाही) ॥7-54॥

अथवा ज्याप्रमाने भरीव बी म्हणजे गोठलेला रसच असतो, पण त्यापासून अंकुर उत्पन्न होऊन त्याचेच लाकुड बनते, ॥7-55॥

मग त्या लाकडाचे ठिकाणी बीपणा काही आहे का ? सांग. त्याप्रमाणे मी जरी विकारलेला दिसलो तरी त्या विकारात मी नाही. ॥7-56॥

आकाशामधे ढग उत्पन्न होतात, परंतु त्या ढगात केवळ आकाश नसते किंवा ढगात पाणी असते, परंतु पाण्यात ढग नाहीत. ॥7-57॥

मग त्या पाण्याच्या जोराने उत्पन्न झालेले जे लखलखित तेज दिसते त्या विजेमधे पाणी आहे का ? ॥7-58॥

सांग, अग्नीपासून धूर तयार होतो त्या धुरात अग्नी आहे का ? त्याप्रमाणे जरी पदार्थ माझ्यापासून झाले तरी मी पदार्थ नाही. ॥7-59॥

परंतु पाण्यात उत्पन्न झालेले गोंडाळ ज्याप्रमाणे पाण्याला झाकून टाकते किंवा ढगाच्या योगाने आकाश व्यर्थच झाकले जाते. ॥7-60॥

अरे अर्जुना, स्वप्न हे खोटे आहे असे म्हणता येते, पण आपण निद्रेच्या स्वाधीन झाल्यामुळे ते जेव्हा आपल्या अनुभवाला येते त्यावेळी ते आपली आपल्याला आठवण होऊ देते का ? ॥7-61॥

हे वरील दृष्टांत राहू द्या. डोळ्याचे पाणी डोळ्यात गोठून त्याचा पडदा डोळ्यावर तयार होतो, तो पडदा डोळ्यांची दृष्टि (पहाणेपणा) नाहीशी करत नाही का ? ॥7-62॥

त्याप्रमाणे त्रिगुणात्मक माया माझीच पडलेली छाया आहे. ती जणु काय पडद्याप्रमाणे माझ्या आड आली आहे. (मला तिने झाकले आहे. ॥7-63॥

म्हणून प्राणी मला जाणत नाहीत. ते माझेच आहेत, पण मद्रूप होत नाहीत. ज्याप्रमाने मोती ही पाण्याचीच होतात पण पाण्यात विरघळत नाहीत, ॥7-64॥

जसे मातीचे मडके करावे व ते केल्याबरोबर (कच्च्या स्थितीत) मातीशी मिळवले तर मातीत मिळून जाते. पण ते मडके भाजले असता ते मातीशी न मिळता खापररूपाने वेगळे रहाते. ॥7-65॥

त्याप्रमाणे सर्व प्राणिमात्र हे खरोखर माझेच अवयव आहेत, पण मायेच्या योगाने ते जीवदशेस आले. ॥7-66॥

म्हणून ते प्राणी माझेच असून मी नाहीत, माझेच असून मला ओळखत नाहीत. कारण मी आणि माझेपणा या भ्रांतीने ते विषयांध झाले आहेत. ॥7-67॥

आता अर्जुना, महत्तत्त्वादि जी माझी माया, ती पार उतरून मद्रूप होणे हे साध्य कसे होईल ? ॥7-68॥

जी मायानदी ब्रह्मरूपी पर्वताच्या तुटलेल्या कड्यातून मूळसंकल्परूपी उसळीने निघाल्याबरोबर, तिच्यात पंचमहाभूतांचा लहान बुडाबुडा आला, ॥7-69॥

जी सृष्टीच्या विस्ताररूपी ओघाने, कालाच्या ग्रास करण्याच्या शक्तिरूपाच्या वेगाने वाढून प्रवृत्ति व निवृत्ति या दोन्ही उंच काठांबाहेर वाहते ॥7-70॥

जी गुणरूपी मेघांचा जोरदार वर्षाव झाल्याने मोहरूपी महापुराने भरून यमनियमरूपी गावे वाहून आणते, ॥7-71॥

जी द्वेषरूपी भोवर्‍याने गच्च भरलेली आहे व मत्सररूपी वळणे जिला पडली आहेत व जिच्यामधे तरुण स्त्रिया वगैरे मोठे मासे चमकत आहेत ॥7-72॥

जिच्यामधे प्रपंचरूपी वळणे आहेत व जिला कर्माकर्मरूपी पूर येत आहेत, आणि सुखदु:खरूपी पुराड जिच्यावर तरत आहे, ॥7-73॥

रतीच्या बेटावर जिच्या कामरूपी लाटा आदळतात व जेथे जीवरूपी फेसाचा समुदाय एकसारखा दिसतो. ॥7-74॥

जिच्यामधे अहंकाराच्या मोठ्या धारा आहेत, त्यावर विद्यादि (विद्या, धन व कुल) तीन मदांच्या उकळ्या येतात व ज्या नदीमध्ये विषयरूपी लाटांचे प्रसार उसळतात ॥7-75॥

ज्या नदीमधे उदयास्तांचे लोंढे जन्ममृत्युरूप खळगे पडतात व तेथे पंचमहाभूतांपासून झालेले शरीररूपी बुडबुडे तयार होतात व जातात ॥7-76॥

(जिच्यात अविवेक व गोंधळ हेच कोणी मासे ते सात्विक धैर्यरूपी आमीष गिळतात व ज्या नदीमधे अज्ञानाचे भोवरे वक्रगतीने फिरतात ॥7-77॥

जिच्यात भ्रांतीच्या गढूळपणाने आशारूप गाळात प्राणी फसले व रजोगुणाच्या खळबळीने स्वर्ग गाजू लागला ॥7-78॥

अशा या मायानदीत तमोगुणाची मोठी धार असते, सत्वगुणाचा स्थिरपणा गंभीर असतो. फार काय सांगावे ? ही मायानदी तरून जाण्यास फार कठिण आहे. ॥7-79॥

तिच्या पुनर्जन्मरूपी लाटांची उसळी सत्यलोकाचे बुरुजांवर जाऊन आदळते व पुनरावृत्तीच्या आघाताने ब्रह्मांडाचे धोंडे कोसळून पडतात. ॥7-80॥

त्या पाण्याच्या वेगाने अजूनपर्यंत वाहात असलेला जोराचा पूर थांबत नाही. असा हा मायेचा पूर कोण तरून जाईल ? ॥7-81॥

या मायानदीसंबंधाने एकच आश्चर्य आहे, ते हे की हिच्यातून तरून जाण्याला जो जो म्हणून उपाय करावा, तो तो अपायच होतो. तो प्रकार कसा ते ऐक ॥7-82॥

एक आपल्याच बुद्धिरूपी बाहूने ही नदी तरून जाण्याकरता जे या नदीत शिरले, ते कोठे गेले त्यांचा पत्ताच नाही. दुसरे कितीएक (मायानदीत) ज्ञानाच्या डोहामधे अभिमानाने गिळाले. ॥7-83॥

कितीएकांनी तीन वेदरूपी होडीचा मायानदीतून तरण्याकरता आश्रय घेतला पण त्याबरोबरच अभिमानाने मोठे धोंडे घेतले. ते मदरूपी माशांच्या तोंडात संबंध गेले. ॥7-84॥

किती एकांनी तारुण्यरूपी कासपेटा कमरेस बांधला व मग मदनाच्या कासेला लागले, ते विषयरूपी मगरांनी चघळून टाकले. ॥7-85॥

आता म्हातारपणरूपी लाटेमधे असणार्‍या बुद्धिभ्रंशरूपी जाळ्याने ते चोहोबाजूंनी व्यापले जातात. ॥7-86॥

आणि शोकरूपी काठावर आपटून क्रोधरूपी भोवर्‍यात गुरफटून ज्या ठिकाणी वर येतील त्या ठिकाणी संकटरूपी गिधाडाकडून टोचले जातात. ॥7-87॥

नंतर ते दु:खरूपी चिखलाने भरले व मग मरणाच्या गाळात फसले. याप्रमाणे ज्यांनी कामाचा आश्रय घेतला ते असे व्यर्थ गेले. ॥7-88॥

कित्येकांनी यज्ञ करणे रूपी पेटी मायानदी तरण्याकरता आपल्या पोटाशी बांधली, ते स्वर्गसुखाच्या कपारीमधे अडकून राहिले. ॥7-89॥

कित्येकांनी मोक्षरूपी पलीकडच्या किनार्‍याला लागावे या आशेने कर्मरूपी बाहूंवर विश्वास ठेवला, परंतु ते विधिनिषेधांच्या वळणात सापडले. ॥7-90॥

ज्या मायानदीत वैराग्याची होडी प्रवेश करू शकत नाही व त्याचप्रमाणे विवेकरूपी वेळूला ठाव लागत नाही. याउपर अष्टांग योगाने काही तरणोपाय होतो, पण तो क्वचित् होतो. ॥7-91॥

याप्रमाणे जीवाच्या सामर्थ्याने ही नदी उतरून जाणे, हे म्हणणे कशासारखे आहे म्हणून म्हणावे ? ॥7-92॥

जर पथ्य न करणाराला रोग घालवता येईल, किंवा साधूला दुर्जनांची बुद्धी कळेल, अथवा एखादा लोभी मनुष्य त्यास ऐश्वर्य प्राप्त झाले असता त्याचा तो त्याग करेल ॥7-93॥

चोरांना जर चौकशी करणारे सभासद न्यायाधीश भितील, अथवा माशाला जर गळ गिळता येईल किंवा एखाद्या भित्र्या मनुष्याला पिशाचावर हल्ला करता येईल ॥7-94॥

हरणाच्या पोराला जर जाळे कुरतडून तोडता आले तरच मायानदीच्या पलीकडच्या काठाला जीव पाहू शकतील. ॥7-95॥

म्हणून हे अर्जुना, ज्याप्रमाणे विषयी पुरुषाला स्त्री जिंकता येत नाही, त्याप्रमाणे जीवांना ही मायारूप नदी स्वसामर्थ्याने तरता येणार नाही. ॥7-96॥

अशा स्थितीत जे सर्वभावाने मला भजले, ते एकच ही मायानदी सहज तरून गेले व त्यास मायानदीच्या अलिकडच्या काठावरच मायानदीचे जल संपले. ॥7-97॥

ज्यास सद्गुरु हा पुढे तारणारा नावाडी आहे, ज्या साधकांनी आत्मानुभावरूपी कासोटा घट्ट बांधला आहे व ज्यांना आत्मनिवेदनरूपी ताफा (होडी) हस्तगत झाला आहे ॥7-98॥

जे अहंभावाचे ओझे टाकून विकल्परूपी वार्‍याच्या झुळुका चुकवून, संसारावरील प्रेमाच्या ओहोटीचे पाणी तपासून ॥7-99॥

व ज्यांना जीव व परमात्मा यांच्या ऐक्यरूपी उतार असलेल्या पाण्यात ज्ञानरूपी सोपी पायवाट सापडून मग जे पलिकडच्या निवृत्तिरूपी तीराकडे वळले, ॥7-100॥

वैराग्यरूपी हातांनी पाणी तोडीत व मीच परमात्मा आहे अशी समजूत हेच कोणी एक बळ, त्याने तोल सांभाळीत अशा रीतीने कसल्याही अडचणीत न पडता, निवृत्तिरूपी काठावर ते बाहेर आले. ॥7-101॥

या उपायाने जे मला भाजले ते ही माझी माया तरून गेले. परंतु असे भक्त थोडे आहेत, फार नाहीत. ॥7-102॥

कारण की वारील साधकांशिवाय बहुतेक इतरांना अहंकारारूपी भूताचा संचार झाल्यामुळे त्य़ांना आत्मज्ञानाची विस्मृति झाली असते. ॥7-103॥

त्यावेळी नियमरूप वस्त्राची आठवण त्यास रहात नाही, पुढे असलेल्या अधोगतीची लाज त्यांना भासत नाही, व वेद ज्या गोष्टी करू नये म्हणून म्हणतो त्या गोष्टी ते करतात. ॥7-104॥

अर्जुना, पहा, ज्या कामाकरता या शरीररूपी गावाला ते आले तो कार्यभाग सर्व सोडून देऊन ॥7-105॥

इंद्रियरूपी गावाच्या राजरस्त्यावर मी माझेपणाच्या बडबडीने, नानाप्रकारच्या विकारांचे समुदाय ते गोळा करतात. ॥7-106॥

व दु:खशोकाच्या घावांनी कितीही मारले तरी त्यास त्याची आठवण राहात नाही. हे सांगायचे कारण एवढेच की असे ते मायेने ग्रासलेले असतात. ॥7-107॥

म्हणून ते मला चुकले. आता ऐका, दुसरे ज्यांनी आपले आत्महित वाढते केले ते मला चार प्रकारांनी भजले. ॥7-108॥

त्यातील जो पहिला त्याला आर्त (दु:खपीडित) म्हणावे. दुसर्‍याला जिज्ञासु (ज्ञानाची इच्छा करणारा) या नावाने ओळखावे. आणि तिसरा अर्थार्थी (द्रव्याची) इच्छा करणारा आणि चौथा तो ज्ञानी होय असे समजावे. ॥7-109॥

त्यात जो आर्त आहे, तो पीडेच्या निमित्ताने भक्ती करतो, व जो जिज्ञासु आहे तो जाणण्याकरताच भक्ति करतो. त्यातील तिसरा जो आहे तो अर्थप्राप्तीची इच्छा करतो. ॥7-110॥

मग राहिलेल्या चौथ्याच्या ठिकाणी काहीच कर्तव्य नसते, म्हणून अर्जुना, जो ज्ञानी आहे तोच एक भक्त आहे असे समज. ॥7-111॥

कारण की ज्ञानाच्या प्रकाशाने त्याच्या ठिकाणचा द्वैताद्वैतरूपी अंधार नाहीसा होतो. नंतर ब्रह्मैक्याने तो मद्रूप होतो. आणि मद्रूप होऊन सुद्धा तो माझा भक्त असतोच. ॥7-112॥

जसा इतरांच्या दृष्टीला स्फटिकच क्षणभर पाण्यासारखा भासतो, तसा इतरांच्या दृष्टीला ज्ञानी (हा त्याच्या भजनपूजनादिक शारीरिक क्रियांवरून) माझ्याहून वेगळा दिसतो. पण ज्ञानी हा तसा (माझ्याहून वेगळा) नाही. त्याचे वर्णन करण्यास मोठे कौतुक वाटते. ॥7-113॥

ज्याप्रमाणे आकाशात वारा विराला, म्हणजे त्याचे वारेपण वेगळे रहात नाही, त्याप्रमाणे ज्ञानी जरी माझ्याशी ऐक्याला पावला तरी त्याची भक्त ही प्रतिज्ञा जात नाही. ॥7-114॥

जर वारा हलवून पाहिला तर तो आकाशाहून भिन्न देखील दिसतो, एरवी तो वारा स्वभावत:च आकाशरूप असतो. ॥7-115॥

त्याप्रमाणे ज्ञानी पुरुष जेव्हा शारीरिक क्रिया करतो (भजनपूजनादिक) त्यावेळी तो भक्त आहे असा वाटतो, पण आतील अनुभावाच्या आंगाने तो मद्रूपच झालेला असतो. ॥7-116॥

आणि ज्ञानाचा उदय झाल्यामुळे तो मला आपला आत्मा समजतो. म्हणून मी आनंदयुक्त होऊन ज्ञानी हा माझा आत्मा आहे असे म्हणतो. ॥7-117॥

अरे अर्जुना, जीवाच्या पलीकडील वर्माच्या ठिकाणी प्राप्त होऊन, जो व्यवहारही कसा करावा हे समजतो, तो देहाच्या वेगळेपणाने खरोखर वेगळा होईल काय ? ॥7-118॥

म्हणून आपापल्या हिताच्या इच्छेने वाटेल तो भक्त चिकटतो, परंतु मीच ज्याच्यावर प्रेम करतो असा त्यापैकी एक ज्ञानी भक्त होय. ॥7-119॥

असे पहा की अर्जुना, दुभत्याच्या आशेने लोकच गाईला भाला घालतात, परंतु दोरावाचून वासराचा पाश कसा बळकट आहे ! (की दोरावाचून त्याचा भाग त्याला सहज मिळतो). ॥7-120॥

याचे कारण एवढेच की ते वासरू शरीराने, मनाने व प्राणाने दुसर्‍या कोणासही जाणत नाही. जे त्याला पुढे दिसेल त्याला ही माझी आईच आहे असे ते म्हणते. ॥7-121॥

ते वासरू इतके गाईच्या ठिकाणी अनन्यगती असते, म्हणून गाईचीही त्याच्यावर तशीच प्रीती असते. म्हणून श्रीकृष्ण जे वर म्हणाले ते खरे आहे. (असे ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात). ॥7-122॥

नंतर भगवंतांनी म्हटले, हे असो. इतर तीन भक्त जे तुला सांगितले ते देखील आम्हाला चांगले आवडते आहेत. ॥7-123॥

परंतु मला जाणून जो ज्ञानी भक्त मागे पहावयास विसरला (देहेंद्रियादि प्रपंचाला विसरला). ज्याप्रमाणे नदी समुद्राला मिळाल्यावर माघारी वळत नाही ॥7-124॥

त्याप्रमाणे अंत:करणरूपी गुहेमध्ये उत्पन्न झालेली, ज्याची अनुभवरूपी गंगा मला मिळाली आहे ते मी आहे हे शब्दाने विस्तार करून काय सांगू ? ॥7-125॥

वास्तविक पाहिले तर ज्ञानी म्हणून जो म्हणतात, तो माझा केवळ आत्माच आहे, ही गोष्ट शब्दांनी सांगण्यासारखी नाही. परंतु काय करावे ? ही न बोलण्यासारखी गोष्ट पण तुला सांगितली. ॥7-126॥

कारण तो विषयांच्या दाट झाडीतून काम, क्रोध यांची संकटे टाळून, चांगल्या वासनारूपी डोंगरावर आला. ॥7-127॥

अर्जुना, मग संतांच्या संगतीने विहितकर्मांच्या सरळ मार्गाने निषिद्ध आचरणाचा आडमार्ग टाकून ॥7-128॥

आणि शेकडो जन्मांचा (कर्ममार्गाने प्रवास करत असता तो फलाशेच्या वहाणा (अंत:करणरूपी पायात घालत नाही. अशा स्थितीत स्वर्गादि फलांच्या कारणांचा (साधनांचा) हिशेब कोणी करावा ? ॥7-129॥

ह्याप्रमाणे देहतादात्म्यरूप रात्रीत सर्वसंगपरित्यागरूपी तयारीने धावत असता कर्माच्या नाशाची उजाडती पहाट झाली ॥7-130॥

त्याचप्रमाणे गुरुकृपारूप उष:काल झाला व ज्ञानरूपी कोवळे ऊन पडले, तेव्हा त्या प्रसंगी त्याच्या दृष्टीला ब्रह्मैक्याचे ऐश्वर्य दिसू लागले. ॥7-131॥

त्यावेळी जिकडे तिकडे पाहील तिकडे तिकडे त्याला मीच एक आहे अथवा तो जरी निवांत राहिला तरीही त्याला मीच आहे ॥7-132॥

हे बोलणे असो. त्याला सर्व ठिकाणी माझ्याहून दुसरे काही एक नाही. ज्याप्रमाणे डोहात घट बुडाला असता त्याच्या आत-बाहेर जसे पाणीच असते ॥7-133॥

त्याप्रमाणे तो माझ्या मध्ये असतो व मी त्याच्या आत-बाहेर असतो. ही स्थिती शब्दाने सांगता येण्यासारखी नाही. ॥7-134॥

म्हणून ते राहू दे, याप्रमाणे तो ज्ञानाचे भांडार पहातो व त्या योगाने सावरल्यामुळे सर्व जग आत्मरूप पहातो. ॥7-135॥

हे संपूर्णाविश्व श्रीवासुदेव आहे अशा अनुभवरूपी रसाची त्याची समजूत ओतलेली असते, म्हणून सर्व भाक्तांमधे तो राजा आहे आणि ज्ञानीही तोच आहे. ॥7-136॥

ज्याच्या अनुभवरूपी भांडारात स्थावर जंगमात्मक अखिल विश्वाचा समावेश होतो, हे अर्जुना, तो महात्मा दुर्लभ आहे. ॥7-137॥

अर्जुना, ज्यांची भजने भोगासाठी असतात व ज्याची दृष्टी आशारूपी नेत्ररोगाने मंदावलेली असते असे इतर पुष्कळ भक्त मिळतात. ॥7-138॥

आणि फलाविषयीच्या तीव्र इच्छेमुळे अंत:करणात कामाने प्रवेश केला आणि त्या कामाच्या प्रवेशाच्या संसार्गाने ज्ञानाचा दिवा गेला. ॥7-139॥

(बाहेर आशारूपी नेत्ररोगाने व आत अविवेकाने) असे दोन्ही प्रकारांनी (अज्ञनरूपी) अंधारात ते पडले. म्हणून त्यांचे जवळ असणारा जो मी त्या मला ते चुकले. नंतर (इच्छित फल देणार्‍या) निरनिराळ्या देवतास सर्व भावाने भजू लागले. ॥7-140॥

मूळचेच देहात्मबुद्धीचे दास, त्याशिवाय आणखी भोगाकरता दीन झालेले असे ते लोक मग त्या विषयसुखाच्या लालसेने इतर देवांचे कशा कौतुकाने भजन करतात ते पहा. ॥7-141॥

त्या त्या देवतेच्या आराधनेविषयी जो जो नियम प्रसिद्ध आहे, त्याचा त्याचा आश्रय करून कोणते कोणते उपचार लागतात ते जमवून, अथवा ते उपचार अर्पण कसे करावेत ते समजून घेऊन शास्त्राने सांगितलेल्या विधीप्रमाणे कसे करतात ॥7-142॥

जो जो भक्त ज्या ज्या देवतारूपी तनूची श्रद्धेने भक्ति करण्याची इच्छा करतो, त्या त्या भक्ताची श्रद्धा त्या त्या देवतारूपी तनूचे ठिकाणी मी स्थिर करतो. ॥7-143॥

परंतु जो त्या अन्य देवतांना भजावयाची इच्छा करतो त्याची ती इच्छा पूर्णपणे पुरवणारा मीच आहे. ॥7-144॥

देवतांतरातून मीच आहे हा निश्चय देखील त्यास नसतो, त्या त्या देवतांविषयी त्याची भिन्न भिन्न समजूत असते ॥7-145॥

मग त्या देवतेचे जे योग्य आराधन असेल ते श्रद्धेने आपली कार्यसिद्धी पूर्ण होईपर्यंत संपूर्ण आचरतो. ॥7-146॥

याप्रमाणे ज्याने ज्याची इच्छा करावी, त्याला ते फळ मिळते. पण ते देखील सर्व माझ्यामुळेच होते. ॥7-147॥

परंतु ते भक्त मला जाणत नाहीत, कारण ते कल्पनेच्या बाहेर पडत नाहीत, म्हणून त्यास नाशवंत असे इच्छिलेले फळ प्राप्त होते. ॥7-148॥

फार काय सांगावे ? असे जे भजन ते जन्म-मरणाला देणारे आहे आणि त्या भजनाने मिळणारा हा ऐहिक पारत्रिक फलभोग क्षणभर दिसणारे स्वप्नच आहे. ॥7-149॥

हे (फलभोगाची गोष्ट) एका बाजूला राहू दे. मग वाटेल ते दैवत का असेना, परंतु जो ज्या देवतांना भजतो तो त्या त्या देवत्वास प्राप्त होतो. ॥7-150॥

दुसरे जे शरीराने व प्राणाने अखंड माझ्या भजनाच्या ओघात आहेत ते देहाचे अंती मीच होतात. ॥7-151॥

पण प्राणी तसे करत नाहीत. व्यर्थ आपल्या हिताचा तोटा करतात. ते त्यांचे करणे तळहातातील पाण्यात पोहल्याप्रमाणे आहे. ॥7-152॥

किंवा अमृताच्या समुद्रामधे बुडी द्यावी आणि मग तोंड का घट्ट मिटून धरावे ? आणि मनात तर डबक्यातील पाण्याची आठवण का करावी ? ॥7-153॥

अमृतात शिरून तोंडात अमृत जाऊ न देता मरावे असे हे कशाला करावे ? तर अमृतामधे सुखाने अमर होऊन का राहू नये ? ॥7-154॥

अर्जुना त्याप्रमाणे फलाशेचा पिंजरा टाकून आत्मानुभवरूप पंखाने चिदाकाशात हवा तसा संचार करण्यास का समर्थ होऊ नये ? ॥7-155॥

त्या चिदाकाशात जितके जितके आपण उंच जाऊ त्या मानाने आपणाला सुखाने संचार करण्याला हवा तसा विस्तार मिळतो. ॥7-156॥

त्या अमर्याद स्वरूपाला माप का घालावे ? मला निराकाराला साकार का समजावे ? मी स्वत:सिद्ध असता माझ्या प्राप्तीकरता साधने करून का मरावे ? ॥7-157॥

अर्जुना, पण ह्या सर्व बोलण्याचा विचार केला तर बहुत करून ह्या जीवांना ही गोष्ट समजत नाही. ॥7-158॥

कारण की योगमायेच्या पडद्याने हे आंधळे झाले आहेत, म्हणून स्वरूप प्रकाशाने भरलेल्या दिवसाच्या बळाने देखील ते मला पहात नाहीत. ॥7-159॥

सहज विचार करून पाहिले तर ज्यामधे मी नाही असा काही पदार्थ आहे काय ? असे पहा की रसाशिवाय पाणी कोठे आहे काय ? ॥7-160॥

वारा कोणाला शिवत नाही ? आकाश कोठे व्यापीत नाही ? हे बोलणे राहू दे, मीच एक सगळ्या विश्वास व्यापून आहे ॥7-161॥

ह्या जगात जितके प्राणी होऊन गेले तितके ते मीच होऊन राहिले आहेत. आणि हल्ली जितके प्राणी हयात आहेत तेही मीच आहेत. ॥7-162॥

पुढे जे प्राणी होणार आहेत तेही माझ्याहून निराळे नाहीत. हे सर्व फक्त म्हणावयाचेच. वास्तविक काही होत नाही व जात नाही. ॥7-163॥

दोरीवर भासणार्‍या सापाचा तो कोणत्या जातीचा आहे, म्हणजे डोंबा (काळा) आहे की बडी (कवड्या) आहे, का गव्हाळा (गव्हासारख्या ठिपक्यांचा) आहे असा कोणासही निश्चय करता येत नाही. त्याप्रमाणे प्राण्यासंबंधी निश्चय करता येत नाही, कारण प्राणी मिथ्या आहेत. ॥7-164॥

अर्जुना याप्रमाणे मी सदा अखंडित असतांना या प्राण्यांना जन्ममरणरूपी संसार लागला आहे तो वेगळ्या प्रकाराने. ॥7-165॥

आता थोडीशी गोष्ट सांगतो ऐक. जेव्हा अहंकार आणि देह यांचे एकमेकांवर प्रेम जुळले, ॥7-166॥

तेव्हा त्यांना इच्छा ही मुलगी झाली, नंतर ती इच्छा कामरूपी तारुण्याला आली, त्य़ावेळी तिचे द्वेषाशी लग्न लावले. ॥7-167॥

त्या दोघांपासून द्वंद्वमोह जन्मला, मग त्याचा आजा जो अहंकार त्याने त्याला वाढवला. ॥7-168॥

तो द्वंद्वमोह सात्विक धैर्याला नेहेमी प्रतिकूल असतो आणि आशारूपी रसाने पुष्ट झाला असता तो छळणारा द्वंद्वमोह नियमात सापडत नाही. ॥7-169॥

अर्जुना, असंतोषरूप दारूने उन्मत्त होऊन तो पंचविषयरूप खोलीमधे विकाररूपी स्त्रीसह रहातो. ॥7-170॥

त्या द्वंद्वमोहाने अंत:करणशुद्धीच्या वाटेवर विकल्परूपी काटे पसरले आणि नंतर निषिद्ध कर्माचे आडमार्ग खुले केले. ॥7-171॥

त्यायोगे प्राणी भांबावले व म्हणून संसाररूपी अरण्यात पडले व मग मोठमोठ्या दु:खाच्या दांडक्याने बडवले गेले. ॥7-172॥

असे विकल्पाचे पोकळ अणकुचिदार काटे पाहून, जे बुद्धिभ्रंशरूपी माघार घेतच नाहीत (म्हणजे बुद्धीला भ्रंश पडू देत नाहीत) ॥7-173॥

ज्या पुण्यकर्मी लोकांचा पापाचा नाश झालेला असतो, ते (सुखदु:खादी) द्वंद्वरूपी मोहाने रहित होऊन एकनिष्ठतापूर्वक माझी भक्ति करतात. ॥7-174॥

ज्यांनी सरळ एकनिष्ठेच्या पावलांनी विकल्परूपी काट्यांची टोके चेंगरून मोठमोठ्या पातकांचे अरण्य टाकले आहे. ॥7-175॥

जरा, मरण यापासून मुक्त होण्याकरता माझा आश्रय करून जे यत्न करतात ते त्या ब्रह्माला संपूर्ण अध्यात्माला व संपूर्ण कर्माला जाणतात. ॥7-176॥

मग त्यांना तो प्रयत्नच एकदम संपूर्ण परब्रह्मरूप फळाने फलद्रूप होतो. ते परब्रह्मरूपी फळ पिकले असता त्यातून पूर्णतेचा रस गळतो. ॥7-177॥

त्यावेळी कृतकृत्यतेने जग भरून जाते व ब्रह्माच्या सहजस्थितीची अनोळख फिटते. कर्मांचे प्रयोजन संपते व मन नाहीसे होते. ॥7-178॥

अर्जुना, ज्याच्या व्यापाराला भांडवल मी असतो, त्याला ब्रह्माच्या सहजस्थितीचा असा लाभ होतो. ॥7-179॥

त्याला साम्याच्या वाढीमुळे ऐक्याचा व्यापार साधतो. त्या ऐक्याच्या ठिकाणी तो भेदाचे दारिद्र्य जाणतच नाही. ॥7-180॥

अधिभूत, अधिदैव, आणि अधियज्ञ ह्यासह वर्तमान जे मला जाणतात ते स्वस्थ चित्ताने युक्त असलेले पुरुष प्रयाणकाळीही मला जाणतात. ॥7-181॥

ज्यास वरील ज्ञानाच्या जोराने अधियज्ञ जो मी, तो अनुभवास येतो, ते पुरुष शरीराच्या वियोगाच्या वेळेला दु:खी होत नाहीत. ॥7-182॥

सहज विचार करून पाहिले तर आयुष्याची दोरी तुटली की (मरणार्‍या) प्राण्यांची खळबळ उडते. (ती पाहून) न मरणार्‍याच्याही चित्ताला प्रलयकाल ओढवल असे वाटत नाही काय ? ॥7-183॥

परंतु ज्ञान्यांच्या बाबतीत कोण जाणे कसे होते ते. ते माझ्या स्वरूपाशी एकरूप होऊन गेले आहेत, ते अंतकालाच्या धांदलीत मला विसरतच नाहीत. ॥7-184॥

सहज विचार करून पाहिले तर असे जे निष्णात आहेत तेच (माझ्या ठिकाणी) स्थिर अंत:करण झालेले योगी आहेत, असे समज. ॥7-185॥

ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात) त्यावेळी श्रीकृष्णाने सांगितलेल्या शब्दरूपी कुपीच्या खाली अर्जुनाची लक्षरूपी ओंजळ प्राप्त झाली नाही. कारण अर्जुन त्यावेळी क्षणभर मागे होता. (देवाच्या सांगण्याकडे त्याचे लक्ष नव्हते.) ॥7-186॥

त्या ठिकाणी ते ब्रह्म सांगणारी हीच कोणी फळे नाना प्रकारच्या अर्थरूपी रसाने रसभरीत होती व ती अभिप्रायांच्या सुगंधाने दरवळली होती ॥7-187॥

अशी ही श्रीकृष्णरूप वृक्षाची वचनरूप फले, सहज कृपारूपी मंद वार्‍याने, अर्जुनाच्या कानरूपी ओटीत अकस्मात पडली. ॥7-188॥

ती वाक्यरूपी फळे तत्वज्ञानाच्या सिद्धांताचीच जणु काय बनवलेली असून ब्रह्मरसाच्या समुद्रात बुडवून मग तशीच ती जणु काय परमानंदाने घोळलेली होती. ॥7-189॥

त्या फळांच्या शुद्ध चांगलेपणाने अर्जुनाला ज्ञानाचे डोहाळे लागले. ते डोहाळे आश्चर्यरूपी अमृताचे घुटके घेऊ लागले. ॥7-190॥

त्या सुखसंपत्तीचा लाभ झाल्यामुळे मग अर्जुन स्वर्गाला वेडावून दाखवू लागला व त्याच्या जीवात गुदगुल्या होऊ लागल्या. ॥7-191॥

याप्रमाणे त्या फळांच्या बाह्य सौंदर्याचे अर्जुनास सुख अनुभवाला येऊ लागले. तो इतक्यात त्या फळाच्या रसाची रुचि घेण्याच्या तीव्र इच्छेने त्वरा केली. ॥7-192॥

ताबडतोप अनुमानानाच्या तळहातात ती वाक्यफळे घेऊन, अनुभवरूपी मुखात ती एकदम घालायला अर्जुन पाहू लागला. ॥7-193॥

तेव्हा विचाराच्या तोंडात ती फळे मावेनात (म्हणजे भगवंताचा हेतु काय आहे ते त्याचला कळेना). असे जाणून अर्जुन ती वाक्यरूपी फळे तोंडाला लावीना. ॥7-194॥

मग चमत्कार वाटून अर्जुन म्हणतो, ही वाक्ये म्हणजे पाण्यात पडलेल्या तार्‍यांचे प्रतिबिंब होय, मी अक्षराच्या सुलभपणामुळे कसा फसलो ? ॥7-195॥

ही खरोखर वाक्ये नाहीत, तर आकाशाच्या घड्याच आहेत. तेथे आमची बुद्धी किती जरी धडपड केली तरी तिला थांग लागत नाही. ॥7-196॥

असे जर आहे तर मग ती वाक्ये कळावयाची गोष्टच कशाला ? असा अर्जुनाने मनात विचार करून त्याने पुन्हा भगवंताकडे दृष्टी केली. ॥7-197॥

मग अर्जुनाने विनंती केली की अहो, देवा ही सातही पदे एकसारखी कधी न ऐकलेली अशी आश्चर्यकारक आहेत. ॥7-198॥

सहज विचार करून पाहिले तर या सात वाक्यातील निरनिराळ्या प्रमेयांचा उलगडा, वेगाने अवधान देऊन श्रवण केले असता त्या श्रवणाच्या बलाने काही बोलता येईल (असे मला वाटले होते). ॥7-199॥

पण देवा, हे तसे नव्हे. मी अक्षराचा समुदाय पाहिला आणि माझ्या आश्चर्याच्या जीवाला आश्चर्य झाले. ॥7-200॥

कानाच्या झरोक्याच्या वाटे शब्दाचे किरण आत प्रवेश करतात न करतात तोच माझे लक्ष चमत्काराने चकित झाले. ॥7-201॥

त्याचप्रमाणे अर्थाची मला इच्छा आहे. (ती इच्छा किती आहे) ते सांगतांना जो वेळ लागेल तितका वेळ देखील विलंब सहन होत नाही. म्हणून अहो देवा, आपण त्याचे निरूपण लवकर करावे. ॥7-202॥

अशा रीतीने देवाने मागे काय सांगितले याचा विचार करून व पुढे देव काय सांगतील, त्या अभिप्रायावर दृष्टी ठेऊन त्याचप्रमाणे आपली इच्छाही मध्ये शिरकावून ॥7-203॥

अर्जुनाची प्रश्न विचारण्याची चतुराई क्शी आहे पहा. तो भिडेची मर्यादा तर उल्लंघत करीत नाही. परंतु सहज विचार करून पाहिले तर तो श्रीकृष्णाच्या अंत:करणाला आलिंगन देण्यास प्रवृत्त झाला. ॥7-204॥

अहो श्रीगुरूला जेव्हा विचारायचे असेल त्यावेळी त्या मानाने हुशार व्हावे, हे सर्व एक अर्जुनच जाणतो. ॥7-205॥

आता त्या अर्जुनाचे खुबीदार प्रश्न करणे व त्यावर सर्वज्ञ श्रीकृष्ण परमात्म्याचे बोलणे हे संजयास आवडल्यामुळे तो ते बोलणे प्रेमाने सांगेल. ॥7-206॥

ते सरळ मराठी भाषेत सांगितले जाईल. त्या निरूपणाकडे लक्ष द्यावे. जसे कानाच्या आधी दृष्टीचा उपयोग होतो ॥7-207॥

त्याप्रमाणे बुद्धीच्या जिव्हेने शब्दाचा मतलब न चाखता, केवळ अक्षरांच्या शोभेने इंद्रिये जगतील. (इंद्रियांचे समाधान होईल). ॥7-208॥

अहो असे पहा की मालतीच्या कळ्या नाकाला खरोखर सुगंधाने बर्‍या वाटल्या. पण त्यांच्या वरच्या शोभेने डोळे सुखी होत नाहीत काय ? ॥7-209॥

त्याप्रमाणे मराठी भाषेच्या सौंदर्याने इंद्रिये राज्य करतील व मग प्रमेयाच्या (सिद्धांताच्या) गावाला त्यास चांगल्या तयारीने जाता येईल. ॥7-210॥

जेथे शब्द नाहीसा होतो ते बोलणे अशा सुंदर रीतीने मी सांगेन, ते तुम्ही ऐका असे निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव म्हणतात. ॥7-211॥

जेथे शब्द नाहीसा होतो ते बोलणे अशा सुंदर रीतीने मी सांगेन, ते तुम्ही ऐका असे निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव म्हणतात. ॥7-212॥