||ॐ नमो ज्ञानेश्वरा||

मग संजय धृतराष्ट्राला म्हणाला – कृष्ण जो पाचव्या अध्यायात दाखवलेला योगरूप अभिप्राय अर्जुनाला सांगतील तो ऐका. ॥6-1॥

श्रीकृष्णांनी अर्जुनास ब्रह्मज्ञानाचे पारणे (आजपर्यंतच्या अज्ञानरूपी उपासानंतर ज्ञानामृताची मेजवानी) केले, त्या समयी आम्ही सहजगत्या पाहुणे म्हणून प्राप्त झालो. ॥6-2॥

आमचे दैव किती थोर आहे हे कळत नाही. ज्याप्रमाणे एखाद्या तहानलेल्या पुरुषाने पाणी पिण्य़ास लागावे व पाण्याचा घोट घेऊन त्याची रुचि पहावी, तो त्यास ते पाणी नसून अमृत आहे असे समजावे. ॥6-3॥

तसे आम्हाला व तुम्हाला झाले आहे. कारण मिळण्याचा संभव नसतांना ब्रह्मज्ञान आपणास मिळाले आहे. तेव्हा धृतराष्ट्र म्हणाला आम्ही तुला ही गोष्ट विचारीत नाही. ॥6-4॥

या बोलण्याने त्या संजयाला धृतराष्ट्राचे हृदय मुलांविषयीच्या स्नेहाने या वेळी घेरले आहे असे कळून आले. ॥6-5॥

हे लक्षात येऊन संजय मनात हसला व आपल्याशीच म्हणाला – हा म्हातारा मोहाने अगदीच बिघडून गेला आहे. येर्‍हवी या वेळेला प्रतिपादन तर फार चांगले झाले आहे. ॥6-6॥

पण ते तसे कसे होईल ? (पण धृतराष्ट्राला हे प्रतिपादन गोड कसे लागणार ?) जन्मांधाला उजाडेल कसे त्याचप्रमाणे (ही गोष्ट धृतराष्ट्रास उघड सांगितली तर) तो मनात रोष ठेवील म्हणून संजय उघड बोलण्यास भ्यायला. ॥6-7॥

पण तो मात्र आपल्याला कृष्ण व अर्जुन यांचा संवाद प्राप्त झाला म्हणून आपल्या मनात चांगल्या प्रकारे खूष झाला. ॥6-8॥

त्या तृप्तीने श्रीकृष्णाच्या बोलण्याचा अभिप्राय मनामधे घेऊन तो संजय धृतराष्ट्रास आदराने सांगता होईल ॥6-9॥

ते संजयाचे बोलणे हाच गीतेच्या सहाव्या अध्यायाचा प्रसंग आहे. व तो जाणण्यास (चांगलीच बुद्धी पाहिजे. ज्याप्रमाणे क्षीरसमुद्रातून अमृताची निवड झाली ॥6-10॥

त्याप्रमाणे हा सहावा अध्याय गीतेचे सार आहे. हा अध्याय विचाररूपी समुद्राचा पलिकडचा किनारा आहे. अथवा हा अध्याय म्हणजे अष्टांगयोगाच्या ऐश्वर्याचे खुले केलेले कोठारच होय. ॥6-11॥

जो मूळ मायेचे विश्रांतीस्थान आहे, ज्याचे वर्णन करण्यास वेद समर्थ नाहीत व ज्यात गीतारूपी वेलीच्या अंकुराचे स्वरूप वाढीला लागलेले आहे, ॥6-12॥

असा हा सहावा अध्याय असून त्यावर तो अलंकाराने सजवून सांगितला जाईल म्हणून लक्ष देऊन ऐकावा. ॥6-13॥

माझे हे प्रतिपादन मराठी आहे खरं पण अमृतालाही प्रतिज्ञापूर्वक जिंकेल, अशा तर्‍हेची रसभरित शब्दरचना मी करीन. ॥6-14॥

ज्या माझ्या अक्षरांच्या अरुवारपणाचे मानाने पाहिले असता, सुस्वरांचे निरनिराळे प्रकार कमी योग्यतेचे दिसतील व ज्या अक्षरांचा चित्ताकर्षकपणा सुवासाचे बल नाहीसे करील. ॥6-15॥

ऐका, रसाळपणाच्या लोभाने कानास जिभा उत्पन्न होतील व माझ्या शब्दांच्या योगाने इंद्रियांमधे परस्परांत भांडण लागेल. ॥6-16॥

सहज विचार करून पाहिले तर शब्द हा केवळ कानांचा विषय आहे. परंतु जिव्हा म्हणेल हा शब्द माझा रसविषय आहे, नाकाला असे वाटेल की या शब्दाच्या योगाने मला सुवास मिळावा तर तो शब्दच अनुक्रमे रस व सुवास होईल. ॥6-17॥

या बोलण्याच्या मर्यादेची पद्धत आश्चर्यकारक आहे. ही पाहिली असता डोळ्यांनाही तृप्ती मिळू लागेल व ते म्हणतील, ‘हे आम्हाला रूपविषयाचे कोठारच उघडले आहे. ॥6-18॥

संपूर्ण पद जेथे पूर्ण होईल तेथे त्याच्या भेटीकरता अंत:करण बाहेर धाव घेईल व शब्दाला आलिंगन देण्यास बाहूही पुढे सरसावतील. ॥6-19॥

याप्रमाणे इंद्रिये आपापल्या इच्छेप्रमाणे माझ्या शब्दाला लगट करतील, पण तो शब्द सर्वांचे सारखे समाधान करेल. ज्याप्रमाणे सूर्य एकटाच सर्व जगाला जागे करतो ॥6-20॥

त्याप्रमाणे शब्दाचे व्यापकपण असामान्य आहे, असे समजावे. याचा विचार करून अभिप्राय जाणणार्‍याला यात चिंतामणीसारखे गुण दिसून येतील ॥6-21॥

हे राहू द्या, असे शब्द हीच कोणी चांगली ताटे व त्यात मोक्षरूप पक्वान्ने वाढली आहेत. अशी ही ग्रंथरचनारूपी मेजवानी मी निष्काम संतांना केली आहे. ॥6-22॥

आता नित्य नवा आत्मप्रकाश हीच कोणी ठाणदिवी करून, जो इंद्रियांना न कळता उपभोग घेतो त्यालाच कैवल्यरूप पक्वान्नांचा लाभ होतो. ॥6-23॥

या मेजवानीकरता श्रोत्यांना श्रवणेंद्रियांचा पंगिस्तपणा टाकावयास पाहिजे. ही मेजवानी मनाच्या अंतर्मुखतेने भोगावयाची आहे. ॥6-24॥

वरवर असलेली शब्दरूपी गवसणी काढून आत अर्थरूपी ब्रह्म आहे, त्याच्यशी तद्रूप व्हावे, नंतर सुखामधेच सुखाने रंगून जावे. ॥6-25॥

याप्रमाणे चित्ताला जर सूक्ष्मपणा येईल, तर माझ्या निरूपणाचा उपयोग होईल. नाहीतर मुक्याबहिर्‍याच्या गोष्टीसारखा सर्व प्रकार होईल. ॥6-26॥

परंतु ते आता सर्वच राहू दे. श्रोत्यांची निवड करण्याची जरुरी नाही. कारण या विषयात सहजच कामनाशून्य अंत:करणाचे लोकच अधिकारी आहेत. ॥6-27॥

ज्यांनी आत्मज्ञानाच्या आवडीने (आत्मज्ञानावरून) संसार व स्वर्ग हा उतारा उतरून टाकला आहे, त्या लोकांवाचून दुसरे लोक या विषयाची गोडी समजत नाहीत. ॥6-28॥

ज्याप्रमाणे कावळ्यांना चंद्राची ओळख नसते, त्याप्रमाणे विषयासक्त लोकांना हे प्रतिपादन समजणार नाही, आणि शीतल किरणांचा चंद्र, हाच ज्याप्रमाणे चकोरांचे आवडते खाद्य आहे, ॥6-29॥

त्याप्रमाणे ज्ञानवानांना हा ग्रंथ भोगण्याचा विषय आहे आणि अज्ञानांना तर हा ग्रंथ अगदी अनोळखीचे ठिकाण आहे, म्हणून पहा, ह्याविषयी फार बोलण्याचे कारण नाही. ॥6-30॥

परंतु वेळ आली म्हणून मी बोलून गेलो. ते संतानी क्षमा करणे उचित आहे. आता श्रीकृष्णांनी जे सांगितले ते सांगतो. ॥6-31॥

ते बुद्धीला देखील आकलन करण्यास कठिण आहे, म्हणून शब्दांनी ते क्वचितच सांगता येईल. तरीपण माझे गुरु निवृत्तिनाथ, यांच्या कृपारूपी दिव्याच्या उजेडाने मी ते पाहीन व सांगेन. ॥6-32॥

जर अतींद्रिय ज्ञानाचे बळ प्राप्त होईल तर जे दृष्टीला दिसत नाही, ते डोळ्यांशिवाय पहाता येते. ॥6-33॥

दैववशात जर परीस हाताला येईल तर किमयेच्या योगानेही प्राप्त न होणारे उत्तम सोने लोखंडातच मिळेल. ॥6-34॥

त्याप्रमाणे जर सद्गुरूची कृपा प्राप्त होईल तर प्रयत्न केला असता कोणती गोष्ट प्राप्त होणार नाही ? ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात माझ्यावर ती कृपा अलोट आहे. ॥6-35॥

त्या सद्गुरूकृपेच्या योगाने मी व्याख्यान करीन व म्हणून माझ्या व्याख्यानात अरूप ब्रह्माचे स्पष्ट रूप दाखवीन. आणि जरी ते ब्रह्म इंद्रियांना गोचर होण्यापलीकडचे आहे तरी त्याचाही अनुभव इंद्रियांना घेता येईल असे मी करीन. ॥6-36॥

ऐका, कीर्ती, लक्ष्मी, उदारता, ज्ञान, वैराग्य आणि ऐश्वर्य हे सहा उच्चप्रतीचे गुण ज्याचे ठिकाणी असतात ॥6-37॥

म्हणून ज्यास भगवंत म्हणतात व जो सर्वसंग परित्याग केलेल्यांचा सोबती आहे तो श्रीकृष्ण म्हणाला, अर्जुना आता तू पूर्ण लक्ष दे. ॥6-38॥

अर्जुना ऐक. या जगात निष्काम कर्मयोगी आणि सांख्ययोगी हे दोन्ही एकच आहेत. ह्यांना कदाचित् तू वेगळे मानशील, पण तसे मानू नकोस. कारण सहज विचार करून पाहिले तर हे दोन्ही एकच आहेत. ॥6-39॥

नावाच्या वेगळेपणामुळे भासणारा दुजेपणा टाकून दिला तर योग तोच संन्यास होय. तत्वत: पाहिले तर ब्रह्मस्वरूपाच्या ठिकाणी ह्या दोहोत अंतर रहात नाही. ॥6-40॥

ज्याप्रमाणे वेगवेगळ्या नावांने एकाच पुरुषाला हाक मारतात किंवा दोन रस्त्यांनी एकच मुक्काम गाठतात ॥6-41॥

किंवा स्वभावत: पाणी जितके तितके एकच, परंतु ते वेगवेगळ्या घागरीतून भरावे म्हणजे ते जसे वेगवेगळे दिसते, त्याप्रमाणे योग व संन्यास ह्यांचा वेगवेगळेपणा फक्त दिसण्यापुरता आहे. ॥6-42॥

अर्जुना, ऐक, जो कर्माचे आचरण करून त्याच्या फलाविषयी आसक्त होत नाही, तोच ह्या जगामधे सर्वांना मान्य असलेला योगी होय. ॥6-43॥

ज्याप्रमाणे पृथ्वी ही अहंकारावाचून सहजच वृक्षादिकांना जन्म देते, आणि त्यांना येणार्‍या बीजाची (फलाची) अपेक्षा करत नाही ॥6-44॥

तसे कुलक्रमातील वहिवाटीप्रमाणे वर्णाश्रमधर्मातील आचारांना अनुसरून जे कर्म ज्या वेळेला करणे प्राप्त आहे ॥6-45॥

ते त्याप्रमाणे यथास्थित करतो, परंतु त्यासंबंधी आपल्या ठिकाणी कर्तृत्वबुद्धी घेत नाही, आणि बुद्धीनेही फलापर्यंत जात नाही. (फलांची इच्छा करत नाही) ॥6-46॥

असा जो असेल तोच संन्यासी होय. अर्जुना ऐक, तोच खात्रीने योगीराज आहे असे समज. ॥6-47॥

याशिवाय नित्यनैमित्तिक कर्म करणे प्राप्त झाले तर त्या कर्माला तो म्हणतो, हे कर्म बंधन करणारे आहे, हे मी टाकीन. पण हे कर्म टाकले की लागलीच तो दुसरे कर्म करण्याचे आरंभतोच. ॥6-48॥

जसा एक लेप धुवून टाकून लागलीच दुसरा लावाला, त्याप्रमाणे केवळ आग्रहाचा दास झालेला तो व्यर्थच कष्टात पडतो. ॥6-49॥

डोक्यावर अगोदरच स्वभावत: गृहस्थाश्रमाचे ओझे आहेच, ते टाकण्याकरता संन्यास घेतला तर त्याबरोबरच पुन: संन्यासाश्रमातील कर्मांचे ओझे तो डोक्यावर घेतो. ॥6-50॥

म्हणून अग्निसेवा न टाकता व कर्माचरणाची मर्यादा न उल्लंघता ज्ञानयोगाने सुख आपले ठिकाणी सहजच मिळाणारे ॥6-51॥

ऐक जो संन्यासी आहे तोच योगी आहे अशी आपली एकवाक्यता असल्याबद्दल अनेक शास्त्रांनी जी या जगात ध्वजा उभारून प्रसिद्ध केले आहे ॥6-52॥

ज्या ठिकाणी टाकून दिलेला संकल्प अजिबात नाहीसा होतो त्याच ठिकाणी योगाचे सर्वस्व (ब्रह्म) प्राप्त होते असे हे ज्याच्या अनुभवाच्या तराजूत खरे ठरून पटले आहे (तोच संन्यासी व तोच योगी होय). ॥6-53॥

अर्जुना आता योगरूपी पर्वताच्या शिखरावर ज्या कोणास जाऊन पोहोचावयाचे असेल त्याने या कर्ममार्गरूपी पायर्‍यास चुकू नये. ॥6-54॥

(कर्ममार्गाने जाणारा) या नियमरूपी पायथ्यावरून आसनाच्या पायवाटेवर येतो आणि मग प्राणायामाच्या कड्याने योगरूपी डोंगराच्या मध्यभागावर पोहोचतो. ॥6-55॥

नंतर प्रत्य़ाहाररूपी तुटलेला कडा लागतो. त्य़ा निसरड्या कड्यावर बुद्धीचेही पाय ठरत नाहीत. त्या प्रसंगात हटयोग्यांना शेवटी आपल्या प्रतिज्ञा सोडून द्याव्या लागतात. ॥6-56॥

तरी अभ्यासाच्या बळाने चढण्यास आधार न देणार्‍या प्रात्याहाररूपी कड्यावर वैराग्यरूपी नखी (घोरपडीसारखी) हळू हळू चिकटेल (आणि याप्रमाणे) चढावयास आश्रय मिळेल. ॥6-57॥

याप्रमाणे प्राण व अपान या वायूंच्या वाहनावरून येऊन धारणेच्या प्रशस्त रस्त्याने ध्यानरूपी शिखर मागे टाकी पर्यंत तो चालतो. ॥6-58॥

मग त्या धारणामार्गाची चाल पुरी होऊन अमूक एक गोष्ट करायची आहे अशा विषयीची इच्छा बंद पडून ज्या अवस्थेमधे ब्रह्मैक्य झाल्यामुळे साध्य व साधन यातील भेद नाहीसा होतो, ॥6-59॥

ज्या ठिकाणी पुढील प्रवृत्ति बंद पडून मागील कशाचेही स्मरण होत नाही अशा या ऐक्याच्या भूमिकेवर समाधि रहाते. ॥6-60॥

या उपायांनी जो योगनिष्णात अखंड परिपूर्ण झाला, त्याची चिन्हे तुला स्पष्ट तर्‍हेने सांगतो ऐक. ॥6-61॥

तरी ज्याच्या इंद्रियरूपी घरात विषयांचे जाणे येणे होत नाही आणि जो आत्मज्ञानरूपी विश्रांतीच्या खोलीत स्वस्थ पडलेला असतो, ॥6-62॥

ज्याच्या मनाला सुखदु:खांनी स्वत: धक्के दिले असतांना ते जागे होत नाहीत, विषय अगदी जवळ आले तरी हे काय आहे म्हणून ज्याला स्मरणच होत नाही ॥6-63॥

ज्यांची इंद्रिये कर्मे करीत आली परंतु ज्यांच्या अंत:करणात फलाची इच्छा कधीही उत्पन्न झाली नाही, ॥6-64॥

जो देहधारी असून वरीलप्रमाणे असतो व जो जागृतीप्रमाणे सर्व व्यवहार करीत असूनही निद्रिस्ताप्रमाणे क्रियाशून्य असतो, तोच उत्तम प्रतीचा योगनिष्णात आहे असे तू समज. ॥6-65॥

त्यावेळी अर्जुन म्हणाला, कृष्णा, तुझे हे बोलणे ऐकून मला फार आश्चर्य वाटते. सांग त्याला अशी ही योग्यता कोण देतो ? ॥6-66॥

तेव्हा कृष्ण हसून म्हणाले, तुझे हे बोलणे आश्चर्यकारक नाही काय ? या अद्वैतामधे येथे कोणाला कोणी काय द्यावयाचे आहे ? ॥6-67॥

अविवेकरूपी अंथरुणावर प्रबळ अविद्येच्या योगाने ज्यावेळेला जीव निजतो त्यावेळेला जन्ममरणरूपी वाईट स्वप्न अनुभवतो. ॥6-68॥

नंतर ज्यावेळेला अकस्मात् जागृति येते त्या वेळेला ते स्वप्न वगैरे सर्वच व्यर्थ होते. अशा प्रकारचा आपल्या नित्य अस्तित्वाचा जो सहज प्रत्यय येतो तोही आपल्याच ठिकाणी आपल्याला येतो. ॥6-69॥

म्हणून अर्जुना, मिथ्या देहाभिमान, त्याकडे चित्त देऊन (देहच मी आहे असे चित्ताने मानून) आपणच आपला घात करतो. ॥6-70॥

विचार करून अहंकार टाकावा आणि मग असलेले आपले स्वरूप ओळखून ब्रह्मरूप व्हावे, म्हणजे आपण आपले कल्याण केल्यासारखेच सहजच होईल. ॥6-71॥

नाहीतर शरीर हेच उत्तम समजून तेथे आत्मबुद्धी ठेवतो, तो कोसल्याप्रमाणे आपला आपणच शत्रु होतो. ॥6-72॥

ऐन लाभाच्या वेळेला करंट्याला आंधळेपणाचे डोहाळे कसे होतात पहा. तो आपले असलेले डोळे आपणच झाकून घेतो. ॥6-73॥

किंवा कोणी एक मनुष्य वेड लागल्यामुळे पूर्वीचा जो मी तो मी आता नाही, मी चोरीला गेलो असे म्हणतो आणि आपल्या मनात असा नसताच आग्रह घेऊन बसतो. ॥6-74॥

खरा विचार करून पाहिले तर हल्ली तो जो आहे, तो पूर्वीचाच आहे, पण काय करावे ? त्याच्या बुद्धीला तसे वाटत नाही. पहा. स्वप्नातील तरवारीच्या वाराने कोणी खरोखर मरतो का ? ॥6-75॥

पोपटाला धरण्याकरता बांधलेल्या नळीवर पोपट बसल्यामुळे जेव्हा पोपटाच्या वजनाने ती नलिका उलट बाजूला फिरते तेव्हा वास्तविक त्याने तेथून उडून जावे, परंतु ही नळी सोडली तर आपण पडू व मरू या त्याच्या मनातील शंकेचे समाधान होत नाही. ॥6-76॥

मग व्यर्थच मान इकडे तिकडे करतो व संकोचलेल्या छातीने नळीला आवळीत ती नळी चवड्यात धरून रहातो. ॥6-77॥

मग मनात म्हणतो की मी खरोखरच बांधला गेलो आहे, अशा या कल्पनेच्या खोड्यात सापडतो आणि मग मोकळा असलेला आपल्या पायांचा चवडा अधिकच गुंतवतो. ॥6-78॥

याप्रमाणे विनाकारण अडकलेल्या त्या पोपटाला दुसर्‍या कोणी बांधले आहे काय ? अशा स्थितीत त्याला ओढून, अर्धा तोडून जरी नेला, तरी तो काही केल्या नळी सोडत नाही ॥6-79॥

म्हणून ज्याने आपला संकल्प (देहाभिमान) वाढवला आहे, तो आपला आपणच शत्रु होय. श्रीकृष्ण म्हणतात दुसरा जो खोट्याचा मिथ्या देहाचा अभिमान घेत नाही, तो आत्मज्ञानी म्हणावा. ॥6-80॥

अशा त्या पुरुषाने आपले अंत:करण जिंकल्यामुळे व त्याच्या सर्व इच्छा निवृत्त झाल्यामुळे त्याला परमात्मा कोठे लांब पलीकडे नाही. ॥6-81॥

ज्याप्रमाणे हिणकस सोन्यातून मिसळलेल्या धातूचा दोष निघाला तर तेच शंभर नंबरी सोने होते त्याप्रमाणे अहंकाराचा नायनाट झाला असता जीवाला ब्रह्मत्व ठेवलेलेच आहे. ॥6-82॥

(घट फुटून) हा घटाचा आकार नाहीसा झाला असता त्यातील पोकळीस आकाशाला मिळण्याकरता ज्याप्रमाणे कोठे लांब जावे लगत नाही, ॥6-83॥

त्याप्रमाणे ज्याचा हा मिथ्या देहाहंकार कारणांसह नाहीसा झाला आहे, तो मूळचाच सर्वत्र भरलेला परमात्मा आहे ॥6-84॥

आता थंड व उष्ण असे प्रकार, किंवा हे सुख व हे दु:ख अशी निवड, तसेच हा मान व हा अपमान अशी समजूत ह्या गोष्टी त्या पुरुषाच्या ठिकाणी मुळीच संभवत नाहीत. ॥6-85॥

कारण की सूर्य ज्या मार्गाने जातो तितका जगाचा भाग प्रकाशित होतो. त्याप्रमाणे त्याला जे जे प्राप्त होईल, ते त्य़ाचेच स्वरूप आहे. म्हणून (वर सांगितलेली द्वंद्वे त्याच्या ठिकाणी संभवत नाहीत. ॥6-86॥

पहा मेघापासून ज्या पावसाच्या धारा पडतात, त्या ज्याप्रमाणे समुद्राला खोचत नाहीत, त्याप्रमाणे शुभाशुभें ही योगेश्वराच्या आत्मस्वरूपाहून भिन्न नसल्यामुळे, त्यास ती द्वंद्वे प्रतीत होत नाहीत. ॥6-87॥

अनुभवाला येणारे हे जे दृश्य जगत त्याचा विचार करता, ते त्याच्या दृष्टीने मिथ्या ठरले व मग आपण कोण आहो, असे जेव्हा तो पहावयास लागला तेव्हा ज्ञान तेच आपण आहोत असे त्यास कळले. ॥6-88॥

आता द्वैत नसल्यामुळे मी व्यापक आहे किंवा मर्यादित आहे अशी वाटाघाट करण्याचे त्याच्या ठिकाणी सहजच थांबते. ॥6-89॥

अशा रीतीने ज्या कोणी एकाने आपली इंद्रिये जिंकली आहेत, तो देहधारीच असतो, परंतु सहजच तो परब्रह्माच्या बरोबरीचा ठरतो. ॥6-90॥

तो सहजच जितेंद्रिय आहे आणि त्यालाच योगयुक्त म्हणावे व त्याला लहान-थोर असा भेद कोणत्याच वेळेला प्रतीत होत नाही. ॥6-91॥

पहा, शुद्ध सोन्याचा मेरुपर्वता एवढा ढीग आणि मातीचे ढेकूळ तो सारखेच मानतो. ॥6-92॥

पहावयास गेले तर पृथ्वीची किंमत ही काही नाही, असे शुद्ध अमूल्य रत्न (पण तो ते) दगडासारखे मानतो, असा तो निरीच्छ असतो. ॥6-93॥

त्याचे ठिकाणी हितचिंतक व शत्रु, किंवा उदास आणि मित्र अशा तर्‍हेच्या वेगवेगळ्या वृत्तींची कल्पना कोठून करावी ? ॥6-94॥

मीच विश्व आहे, अशी प्रतीती ज्यास आली आहे त्य़ाला नातलग कोण आणि कशाचा ? व त्याला वैरी तरी कोण ? ॥6-95॥

मग त्याच्या दृष्टीने, अर्जुना, वाईट-चांगले असेल काय ? परिसाच्या कसवटीवर घासले असता सोन्यात निरनिराळे प्रकार करता येतील काय ? ॥6-96॥

ती परिसाची कसवटी ज्या प्रमाणे त्यास उत्तम रंगाचेच सोने करते त्याप्रमाणे त्याच्या बुद्धीमधे चराचराविषयीच्या समतेचा निरंतर उदय होतो. ॥6-97॥

कारण विश्वातील प्राणीरूप अलंकारांचे समुदाय जरी निरनिराळ्या आकाराचे आहेत तरी ते एक परब्रह्मरूप सोन्याचेच बनले आहेत. ॥6-98॥

असे जे उत्तम ज्ञान ते त्याला सर्व प्राप्त झाले, म्हणून तो वरवरच्या या नानाप्रकारच्या आकारांनी फसत नाही. ॥6-99॥

वस्त्रावर दृष्टी टाकली असता त्य़ा वस्त्रामधे जिकडे तिकडे तंतूंचीच रचना दिसते, तरीही पण त्या वस्त्रात एका सुतावाचून दुसरी गोष्टच नाही. ॥6-100॥

अशा या तंतुपटन्यायाने हा वर सांगितलेला अनुभव येतो व असा ज्याचा अनुभव आहे तोच समबुद्धी होय, यात अन्यथा नाही असे समज, ॥6-101॥

ज्याचे नाव तीर्थराज आहे व ज्याचे दर्शन झाले असता समाधान होते व ज्याच्या संगतीने भ्रमलेल्यास ब्रह्मता मिळते ॥6-102॥

ज्याच्या बोलण्याने धर्म जगतो, ज्याची कृपा मोठाल्या सिद्धीला उत्पन्न करते, पहा स्वर्गसुखादिक ही ज्याचा खेळ आहेत, स्वर्गसुखादिक देणे हा ज्याचा हाताचा मळ आहे ॥6-103॥

अशा पुरुषाचे नाव मनाला सहज जरी आठवले तरी तो आपली योग्यता देतो, ते राहू दे, त्याची स्तुती केली असता हित आहे. ॥6-104॥

पुन्हा मावळणार नाही अशा ऐक्यरूपी दिवसाने ज्याला उजाडले आहे व जो मग निरंतर आपण आपल्या ठिकाणीच (स्वात्मसुखात निमग्न) असतो. ॥6-105॥

अशा दृष्टीने जो विचारयुक्त आहे. अर्जुना, तो अद्वितीय आहे. कारण तिन्ही लोकात तोच आहे, म्हणून तो सहजच परिग्रहशून्य असतो. ॥6-106॥

(ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात) अशी प्राप्त पुरुषांची लोकोत्तर लक्षणे कृष्ण आपल्या सर्वज्ञतेने सांगतात. ॥6-107॥

जो श्रीकृष्ण ज्ञान्यांचा वडील आहे, सर्व पहाणार्‍यांच्या दृष्टीचा जो प्रकाशक आहे व ज्या समर्थांचा संकल्प विश्वाची उभारणी करतो ॥6-108॥

ॐकाराच्या पेठेत तयार झालेले वेदरूपी वस्त्र हे ज्याच्या सहा गुणांपैकी एक जे यश, त्या यशाला अपुरे असल्यामुळे वेढू शकले नाही, (वेदाकडून ज्या श्रीकृष्णाच्या यशाचे संपूर्ण वर्णन झाले नाही) ॥6-109॥

ज्याच्या (श्रीकृष्णाच्या) अंगातील तेजाने सूर्य-चंद्रांच्या व्यापाराला जोर आहे, तर मग जग हे त्याच्यावाचून प्रकाशित आहे काय ? ॥6-110॥

(ज्ञानेश्वर महाराज आपल्या मनाला म्हणतात, हे मना) ज्या भगवंताच्या नामाचे माहात्म्य पाहिले असता त्याच्या पुढे आकाशही कमी दिसते. त्या भगवंताचे एक एक गुण तू कसे जाणशील ? ॥6-111॥

म्हणून हे वर्णन करणे पुरे. या संतांची लक्षणे सांगण्याच्या निमित्ताने देवाने कोणाची लक्षणे सांगितली व ती का सांगितली हे मला सांगता येत नाही. ॥6-112॥

(पण मला असे वाटते की) ऐक, द्वैताचा ठावठिकाणा नाहीसा करणारे असे जे आत्मज्ञान ते उघड उघड व्यक्त केले तर अर्जुन मला आवडतो ही प्रेमाची गोडी खरोखर नाहीशी होईल. ॥6-113॥

म्हणून भगवंत तसे बोलले नाहीत. (म्हणजे भगवंतांनी अर्जुनास ते ब्रह्म तू आहेस असा महावाक्याचा स्पष्ट बोध केला नाही). परंतु मध्ये असा बारीकसा पडदा ठेवला. (म्हणजे साधूच्या अद्वैतस्थितीच्या वर्णनाने अप्रत्यक्ष रीतीने महावाक्याचा बोध केला व अशा रीतीने देव व भक्त यांची मने प्रेमसुख भोगण्याकरता वेगळी ठेवली. ॥6-114॥

जे ‘मी ब्रह्म आहे’ अशा बोधात अडकले आहेत व जे मोक्षसुखाकरता दीन झाले आहेत अशांच्या (मुमुक्षूंच्या) दृष्टीचा काळिमा तुझ्या प्रेमाला कदाचित् लागेल ॥6-115॥

कदाचित् याचा मीपणा जाईल आणि हा जर मीच होईल, तर मग मी एकट्याने काय करावे ? ॥6-116॥

दृष्टीनेच पाहून शांत व्हावे किंवा तोंड भरून बोलावे अथवा कडकडून आलिंगन द्यावे असे दुसरे कोण आहे ? ॥6-117॥

जी गोष्ट आपल्या मनाला चांगली वाटते आणि जी जिवात मावत नाही (म्हणजे कोणाला तरी सांगावीशी वाटते) अशी गोष्ट जर अर्जुनाचे आपणाशी ऐक्य झाले तर कोणास सांगावी ? ॥6-118॥

या प्रमाणे भगवंतांनी आपल्याविषयीची करुणा आपल्या मनात घेऊन. अन्योपदेशाच्या हातवटीने (साधूंच्या वर्णनाने) बोलण्यामधे, श्रीकृष्णांनी अर्जुनाचे अर्जुनत्व कायम ठेऊन आपल्या मनाने अर्जुनाच्या मनास आलिंगन दिले ॥6-119॥

हे ऐकण्यास जरी अवघड वाटले तरी (ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, माझ्या मना) तू असे समज की अर्जुन हा श्रीकृष्णाच्या सुखाचीच ओतलेली उघड मूर्ति आहे. ॥6-120॥

हे राहू द्या. ज्याप्रमाणे वयाच्या शेवटी (म्हातारपणी) एखाद्या वांझ स्त्रीला एकुलते एक मूल झाले असता त्या स्त्रीच्या रूपाने मग मूर्तिमंत मोहच वावरतो (मोहाने भरलेली स्त्री तिचे मूल व मोह) (तशी देवाची स्थिती झाली. ॥6-121॥

अर्जुनाविषयी देवाच्या प्रेमाचा अतिरेक जर मी पाहिला नसता तर मी असे (वांझोट्या बाईसारखे) देवाला झाले असे म्हटले नसते. ॥6-122॥

आश्चर्य पहा, की भगवंताचे अर्जुनाचे ठिकाणी प्रेम कसे आहे ! कोठे उपदेश व कोणीकडे युद्ध ! (युद्धाचा प्रसंग ही अत्यंत विक्षेपाची जागा असल्यामुळे आत्मज्ञानाचा उपदेश करण्याला अगदी अयोग्य. परंतु अर्जुनाच्या प्रेमामुळे भगवंतांनी वेळेच्या योग्यतेकडे लक्ष न देता आत्मज्ञानाचा उपदेश केला). परंतु निश्चयेकरून श्रीकृष्ण ही अर्जुनाच्या प्रेमाची मूर्तीच अगर चित्रच नाचत आहे. ॥6-123॥

प्रेम आहे आणि ते लाज उत्पन्न करते तर ते प्रेम कसले ? तसेच व्यसन आहे आणि त्याने जर शीण होत नसेल तर ते व्यसन कसले ? वेड आहे परंतु ते जर भ्रम पाडत नसले तर ते वेड कसले ? ॥6-124॥

म्हणून इतक्या बोलण्याचा अभिप्राय एवढाच की अर्जुन हा भगवंताच्या सख्य भक्तीचा आश्रय आहे. अथवा श्रृंगारलेल्या (भगवंताच्य़ा) मनाचा तो आरसाच आहे. ॥6-125॥

याप्रमाणे तो अर्जुन धन्य असून पुण्याने पावन आहे. या जगात भक्तिरूपी बी पेरण्यास तो चांगले शेत आहे आणि म्हणून कृष्णकृपेला तो पात्र झाला आहे. ॥6-126॥

अथवा आत्मनिवेदनरूपी भक्तीच्या खालची जी सख्यभक्तीची भूमिका आहे त्यावरील अर्जुन ही मुख्य देवता आहे. ॥6-127॥

शेजारीच असलेल्या श्रेष्ठ प्रभूचे वर्णन न करता मग भक्ताच्या गुणांचे वर्णन करावे इतका अर्जुनच स्वाभाविक रीतीने देवास आवडतो ॥6-128॥

पहा जी नवर्‍याला प्रेमाने भजते व जिला नवरा मानतो त्या पतिव्रतेचे वर्णन तिच्या नवर्‍यापेक्षा देखील जास्त करावयास नको का ? ॥6-129॥

त्याप्रमाणेच अर्जुनाचेच विशेष वर्णन करावे असेच माझ्या मनाला पसंत पडते. कारण त्रिभुवनातील सर्व भाग्य एका अर्जुनाच्याच ठिकाणी राहिले आहे. ॥6-130॥

ज्याच्या प्रेमाच्या स्वाधीन होऊन निराकार परमात्मा सगुणरूप घेतो व तो देव पूर्ण आहे परंतु त्याला देखील ज्याचा वेध लागतो ॥6-131॥

तेव्हा श्रोते म्हणतात काय आमचे भाग्य ? काय बोलण्याचा रंग आहे ? याच्या बोलण्याची शोभा नादब्रह्मास जिंकून आली की काय न कळे (म्हणजे याच्या बोलण्याच्या शोभेने नादब्रह्म फिके पडले) ॥6-132॥

अहो देशीभाषारूपी आकाशात अलंकाररूपी रंगाचे निरनिराळे प्रकार स्पष्ट होत आहेत अशी मराठी भाषा बोलता येते हे आश्चर्य नव्हे काय ? ॥6-133॥

ज्ञानरूपी चांदणे कसे स्वच्छ व टपोर पडले आहे. पहा, त्या व्याख्यानातला निरनिराळे अभिप्राय हाच चांदण्यांचा गारवा आहे आणि श्लोकांचा अर्थ हीच कोणी चंद्रविकासी कमळे सहज विकसित होत आहेत. ॥6-134॥

(ज्ञानेश्वर महाराजांचे) व्याख्यान ऐकण्याच्या इच्छेची थोरवी अशीच आहे की निरीच्छ पुरुषाला देखील हे व्याख्यान ऐकण्याची इच्छा होईल, असा श्रोत्यांच्या मनात व्याख्यानाविषयी प्रकाश पडल्यामुळे ते डोलू लागले. ॥6-135॥

निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानेश्वर महाराज यांनी ते जाणले व मग श्रोत्यांस म्हणाले, महाराज, लक्ष द्या. पांडवांच्या कुळामधे कृष्णरूपी अद्भुत दिवस उगवला आहे (कृष्णांनी त्यांच्यावर अद्भुत कृपा केली आहे). ॥6-136॥

देवकीने त्याला वाढवले, यशोदेने त्याचे कष्टाने पालन केले, पण शेवटी तो पांडवांच्या उपयोगाला आला. ॥6-137॥

म्हणून पुष्कळ दिवस सेवा करावी किंवा वेळ पाहून विनंती करावी, एवढाही प्रयास त्या भाग्यवान अर्जुनास पडला नाही ॥6-138॥

श्रोते म्हणतात हे राहू दे, लवकर चालू विषय सांग. (यावर ज्ञानदेव म्हणतात) मग अर्जुन सलगीने म्हणाला, कृष्णा, ही संतांची लक्षणे माझ्या अंगात वसत नाहीत. ॥6-139॥

येर्‍हवी या लक्षणांच्या तात्पर्याचा विचार केला तर मी खरोखर फारच अपुरा पडेन. परंतु ऐका, जर माझ्यात मोठेपणा आला तर तो तुमच्या बोलण्यानेच येईल. ॥6-140॥

महाराज, तुम्ही लक्ष द्याल तर मी ब्रह्म होईन. आणि सांगाल तो अभ्यास करीन, न करायला काय झाले ? ॥6-141॥

अहो देवा, आपण कोणाची गोष्ट सांगता हे कळत नाही. (परंतु) ती ऐकून मनात मी त्यांची स्तुती करत आहे. अशी लक्षणे ज्यांच्या अंगात सिद्ध असतील, त्य़ांचे महत्व कसे असेल बरे ? ॥6-142॥

ते मी स्वत: व्हावे येवढे प्रभु मी आपला आहे, असे समजून आपण करावे. तेव्हा श्रीकृष्ण हसून म्हणतात, असे का तुझे म्हणणे आहे ? तर तसे करू बरे ! ॥6-143॥

पहा, जोपर्यंत एक समाधान प्राप्त झाले नाही, तोपर्यंत सुखाचा चोहिकडे दुष्काळ असतो. पण एकदा संतोष पूर्णपणे प्राप्त झाल्यावर मग सुखाला कोठे कमी आहे ? ॥6-144॥

त्याप्रमाणे सर्वशक्तिमान सर्वेश्वराचा अर्जुन सेवक आहे, म्हणून तो सहज ब्रह्मही होईल. पण अर्जुनाच्या दैवाच्या वजनाने दडपल्यामुळे श्रीकृष्ण कशाप्रकारे फलद्रूप झाला ते पहा. ॥6-145॥

इंद्रादिकांना देखील हजारो जन्म घेतले तरी ज्याची भेट होणे दुर्मिळ तो अर्जुनाच्या किती स्वाधीन झाला आहे ! अर्जुनाचे प्रश्न करणेही त्याला सहन होत नाही (कारण अर्जुनाने प्रश्न करण्यापूर्वीच देवाची सांगण्याची तयारी असते.) ॥6-146॥

मग ऐका, अर्जुनाने ‘मी ब्रह्म व्हावे’ असे जे म्हटले ते श्रीकृष्णांनी पूर्णपणे ऐकले. ॥6-147॥

परंतु भगवंतांनी तेथे असा विचार केला की ज्य़ाअर्थी अर्जुनाला ब्रह्मत्वाचे डोहाळे लागले आहेत, त्या अर्थी याच्या पोटात वैराग्याचा गर्भ राहिला आहे. ॥6-148॥

सहज विचार करून पाहिले तर ब्रह्म होण्याला यास दिवस कमी आहेत. परंतु वैराग्यरूपी वसंताच्या भराने ‘मी ब्रह्म आहे’ असा भावरूपी मोहोर दाट आला आहे. ॥6-149॥

म्हणून हे ब्रह्मप्राप्ती हे फळ येण्यास आता यास उशीर लागणार नाही, अशा रीतीने हा वैराग्यसंपन्न झाला आहे, अशी देवाची पूर्ण खात्री झाली. ॥6-150॥

(श्रीकृष्ण आपल्यापाशी) म्हणाले की हा अर्जुन ज्या ज्या कर्माचे आचरण करेल ते ते याला आरंभालाच फळास येईल. म्हणून याला सांगितलेला अभ्यास वाया जाणार नाही. ॥6-151॥

(ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात) श्रीकृष्णाने असा दूरवर विचार करून त्यावेळेला म्हटले, अर्जुना, हा सर्वोत्कृष्ट मार्ग ऐक. ॥6-152॥

या मार्गामधे प्रावृत्तिरूपी झाडाच्या बुडालाच निवृत्तिरूपी कोट्यावधी फळे दिसत आहेत. (म्हणजे ज्या मार्गाचे आचरण करावयास लागले असता मोक्षरूपी फळ मिळते) व या मार्गाचे श्रीशंकर अद्यापपर्यंत यात्रेकरू आहेत. ॥6-153॥

योग्यांचे समुदाय सुषुम्नेच्या संकोचित मार्गाने मूर्ध्नी आकाशाकडे सत्वर जावयास निघाले व असे योग्यांचे समुदाय अनुभवाच्या पाउलांनी जाता जाता तो मार्ग सुलभ झाला. ॥6-154॥

त्यांनी इतर सर्व अज्ञानाचे मार्ग टाकून आत्मज्ञानाच्या सरळ मार्गाने एकसारखी धाव घेतली. ॥6-155॥

नंतर महर्षी याच मार्गाने साधकाचे सिद्ध झाले व याच मार्गाने आत्मज्ञानी पुरुष महत्व पावले. ॥6-156॥

या मार्गाची ओळख झाली असता तहानभुकेची आठवण रहात नाही. या रस्त्यावर रात्र व दिवस यांची कल्पना येत नाही. ॥6-157॥

या मार्गाने जात असता जेथे जेथे पाऊल पडेल तेथे तेथे मोक्षाची खाणच उघडते. आणि या मार्गाचे आचरण करणारा जरी भलत्या मार्गाला लागला तथापि त्यास स्वर्गसुख मिळते. ॥6-158॥

अर्जुना, (या मार्गात) पूर्वदिशेच्या मार्गाने निघून पश्चिम दिशेच्या घरास यावे असे आहे. या मार्गाचे चालणे स्थिरपणाने आहे. (मनाचा स्थिरपणा हेच या मार्गाचे चालणे आहे). ॥6-159॥

या मार्गाने ज्या मुक्कामास जायचे तो गावच आपण होतो, हे कशास सांगावयास पाहिजे ? तुला ते सहजच कळेल. ॥6-160॥

तेव्हा अर्जुन म्हणाला, कृष्णा, (तर मग) तेच तुम्ही केव्हा करणार ? मी उत्कंठारूप समुद्रात बुडत असतांना त्यातून तुम्ही मला का काढीत नाही ? ॥6-161॥

तेव्हा कृष्ण म्हणाले, असे हे उतावीळपणाचे भाषण कशाकरता ? आम्ही आपण होऊन सांगत होतो, आणखी त्यात तू तेच विचारलेस. ॥6-162॥

तर आताच सविस्तर प्रतिपादन केले जाईल. परंतु त्याप्रमाणे अनुष्ठान करून अनुभाव घेतला तरच त्याचा उपयोग होईल. त्याकरता अभ्यासाला योग्य असे ठिकाण पहाणे जरुर आहे. ॥6-163॥

ज्या ठिकाणी सहज बसले असता असे समाधान प्राप्त होते की तेथून उठावे असे वाटत नाही व जे पाहिल्याबरोबर वैराग्यास दुप्पट जोर येतो. ॥6-164॥

जेथे संतांनी वास्तव्य केले आहे आणि ज्या ठिकाणी समाधानाला साहाय्य मिळून मनाला धैर्याचा उल्हास येतो ॥6-165॥

जेथे अभ्यासच आपण आपल्याला साधकाकडून करवतो व अनुभव आपण होऊन साधकांच्या अंत:काणाला माळ घालतो याप्रमाणे जेथे रम्यपणाचे माहात्म्य निरंतर आहे. ॥6-166॥

अर्जुना, ज्या स्थानावरून सहज गेले असता नास्तिकाला देखील तपश्चर्या करावी अशी पूर्णपणे मनापासून आस्था वाटते. ॥6-167॥

सहज वाटेने येत असता जर कोणी अकस्मात् त्या ठिकाणी आला तर तो विषयासक्त जरी असला, तरीही तो परत माघारी जाण्याचे विसरतो. ॥6-168॥

याप्रमाणे जे स्थान न रहाणार्‍याला रहावयास लावते, व भटकणार्‍याला एके ठिकाणी बसवते आणि वैराग्याला थापटी मारून जागे करते ॥6-169॥

जे स्थान पाहिल्याबरोबर एखाद्या विलासी पुरुषाला सुद्धा असे वाटावे की या स्थानावरून राज्य ओवाळून टाकावे व येथेच स्वस्थपणे रहावे. ॥6-170॥

जे स्थान इतके सुंदर आणि तसेच अतिशय पवित्र असून जेथे डोळ्याला ब्रह्म स्पष्ट दिसते ॥6-171॥

आणखीही त्या स्थानाचे लक्षण पहावे, ते हे की ज्या स्थानी राहिलेले साधक असावेत व जे स्थान लोकांच्या येण्याजाण्याने मळलेले (वहिवाटलेले) नसावे. ॥6-172॥

जेथे अमृताच्या योग्यतेची मुळासकट गोड असलेली व नेहेमी फळणारी अशी दाट झाडे लागतात ॥6-173॥

ज्या ठिकाणी पावलोपावली पाणी आहे, पण ते पावसाळ्यातही निर्मळ असते, व जेथे तर विशेष करून पाण्याचे झरे सहज आढळतात. ॥6-174॥

हे ऊन देखील जेथे सौम्य भासते आणि जेथे वारा अतिशय शांत असून त्याच्या मंद झुळुका येत असतात ॥6-175॥

जे स्थान बहुतेक नि:शब्द असावे व ज्या ठिकाणी राघू आणि भ्रमर नसावेत, ॥6-176॥

ज्या ठिकाणी पाण्याच्या संबंधाने असणारे हंस, दोन चार चक्रवाक, कोणी एखाद्या वेळेला कोकिळही असला तरी चालेल. ॥6-177॥

जेथे नेहेमी जरी नाही तरी येऊन जाऊन असणारे काही मोरही असले तरी त्यास आमची ना नाही. ॥6-178॥

परंतु अर्जुना असे स्थान जरुर शोधून ठेवावे. त्या ठिकाणी सहज दृष्टीस न पडणारा एखादा मठ अथवा शंकराचे देऊळ असावे. ॥6-179॥

या दोहोमध्ये जे मनाला मानेल असे एक स्थान असावे. बहुतकरून एकांतात बसावे. ॥6-180॥

म्हणून ते स्थान तसे आहे की नाही हे समजून घ्यावे. आपले मन तेथे स्थिर रहाते की नाही ते पहावे आणि राहील तर तेथे आसन लावावे. ॥6-181॥

तळास साग्र दर्भ घालून त्यावर शुद्ध कृष्णाजिन घालून त्यावर धुतलेल्या वस्त्राची घडी घालावी. ॥6-182॥

ते दर्भ कोवळे असून सारखे व सहजच एकमेकाला लागलेले रहातील असे व्यवस्थेने घालावेत. ॥6-183॥

परंतु ते आसन कदाचित उंच होईल तर शरीर कलंडेल आणि सखल होईल तर जमिनीचे (गारवा वगैरे दोष प्राप्त होतील. ॥6-184॥

म्हणून आसन उंच अथवा सखल होऊ देऊ नये, तर ते समांतर घालावे. आता हे फार वर्णन करणे पुरे. अशा प्रकारचे आसन असावे. ॥6-185॥

मग तेथे आपण एकाग्र अंत:करण करून मनात सद्गुरूचे स्मरण करावे. ॥6-186॥

त्या स्मरणाच्या आदराने अहंकाराचा कठिणपणा इतका नाहीसा होतो की तो स्मरण करणारा आत बाहेर सात्विक भावांनी व्याप्त होतो. ॥6-187॥

विषयांचा विसर पडतो, इंद्रियांची रग मोडते, अंत:करणाच्या ठिकाणी मनाची स्थिरता होते. ॥6-188॥

याप्रमाणे ऐक्य प्राप्त होईपर्यंत थांबावे व मग त्याच ऐक्याच्या बोधाने आसनावर बसावे. ॥6-189॥

काया म्हणजे शरीराचा मधला भाग, मस्तक व मान ही सरळ आणि अचल धारण करणारा, निश्चल, स्वत:च्या नाकाच्या अग्रभागाकडे दृष्टि लावलेला व दिशांकडे न पहाणारा ॥6-190॥

आता आसनावर बसल्यानंतर अंगाला अंग आपण होऊन सावरून धरते, वायूच आपण होऊन आवरून धरतो, याप्रमाणे अनुभवाचा उदय होऊ लागतो. ॥6-191॥

प्रवृत्ति माघारी फिरते, समाधि अलीकडील तीराला येते, (आटोक्यात येते) व बसताक्षणीच सर्व अभ्यास संपतो. ॥6-192॥

मुद्रेची थोरवी अशी आहे, तीच आता सांगतो ऐक. तर पोटर्‍याला चिकटून मांडी घालावी. ॥6-193॥

दोन्ही तळपाय वाकडे करून ते आधारचक्राखाली (गुदस्थानावर शिवणीपाशी) चांगले सुस्थिर रहातील असे बळकट बसवावेत. ॥6-194॥

(पण त्यात) उजव्या पायाची टाच खाली घालावी व तिने शिवण दाबावी, म्हणजे उजव्या पायावर स्वाभाविकच डावा पाय बसतो. ॥6-195॥

गुद व शिश्न यामधील बरोबर जी चार बोटे जागा आहे त्यापैकी दीड बोट वर व दीड बोट खाली जागा सोडून ॥6-196॥

मध्ये जी एक बोटभर जागा रहाते तेथे उजव्या पायाच्या टाचेच्या उत्तर भागाने आपले आंग वर तोलून घट्ट दाबावे. ॥6-197॥

उचलला आहे की नाही हे कळे न कळे असा तर्‍हेने (थोड्या प्रमाणात) पाठीचा खालचा भाग उचलावा व त्याच प्रकारे दोन्ही घोटे उचलून धरावेत. ॥6-198॥

अर्जुना, मग हा सर्व शरीराचा आकार जसा काही अगदी खालच्या पायाच्या टाचेचा वरचा स्वयंभू भागच आहे असा होऊन जातो. ॥6-199॥

अर्जुना, हे मूळबंधाचे लक्षण आहे असे समज व याचेच वज्रासन असे गौण नाव आहे. ॥6-200॥

याप्रमाणे आधारचक्रावर मूळबंध बरोबर लागला आणि खालचा मार्ग बंद पडला म्हणजे अपान वायु आतल्याआत संकोचित होऊ लागतो. ॥6-201॥

तेव्हा द्रोणाकार झालेली हस्तांजुळी सहजच डाव्या पावलावर बसते व त्यामुळे दोन्ही खांदे वर चढलेले दिसतात. ॥6-202॥

पाठीच्या उभ्या कण्याच्या योगाने वर चढलेल्या खांद्यात मस्तक घट्ट रहाते व डोळ्यांच्या पापण्या झाकावयास लागतात. ॥6-203॥

वरच्या पापण्यास काही ढाळ होऊन खालच्या पापण्या खाली पसरतात, तेव्हा अर्धी उघडी अशी त्या डोळ्यांची स्थिती होते. ॥6-204॥

दृष्टी ही आतल्या आत डोळ्यातच रहाते, जर कौतुकाने बाहेर आलीच तर ती नेमकी नाकाच्या शेंड्यावरच पडते ॥6-205॥

अशी आतल्या आत दृष्टि रहाते, ती पुन्हा बाहेर येत नाही, म्हणून अर्ध्या दृष्टीचे रहाणे नाकाच्या शेंड्यावरच होते. ॥6-206॥

आता दिशांची गाठ घेण्याची (चोहोकडे पहाण्याची) अथवा रूप विषय पहाण्याची इच्छा आपोआपच नाहीशी होते. ॥6-207॥

मग गळा आकुंचित होऊन गळ्याखालच्या खळगीत हनुवटी अडकून बसते, ती तेथे घट्ट बसून छातीवर दावून बसते. ॥6-208॥

अर्जुना, त्यामधे कंठमणी (गळ्याची घाटी) अदृश्य होतो, असा जो बंध पडतो त्याला जालंधर बंध असे म्हणतात. ॥6-209॥

जो वोढियाणा बंधामधे बेंबीवर पुष्ट होतो, पोट खपाटीला जाते आणि हृदयकमल आत प्रफुल्लित होते ॥6-210॥

अर्जुना, शिश्नावरील काठास व बेंबीच्या खालच्या भागास जो बंध पडतो त्याला वोढियाणा बंध असे म्हणतात. ॥6-211॥

याप्रमाणे शरीराच्या बाहेरच्या बाजूला अभ्यासाची छाया पसरते. तो आतल्या बाजूस मनाच्या चंचलतेचा जोर नाहीसा होतो. ॥6-212॥

कल्पना नाहीशी होते, मनाची बाह्य विषयांकडे धाव थांबते व सहजच आणि मन शांत होते. ॥6-213॥

भूक काय झाली, झोप कोठे गेली, याची आठवण देखील राहिली नाही. ॥6-214॥

जो अपानवायु मूलबंध कोंडलेला असतो तो ऊर्ध्वगतीने माघारा फिरून सहजच वर अवघडल्यामुळे फुगवटा धरतो. ॥6-215॥

खवळून तो अपानवायु मस्त होतो व पसरल्या ठिकाणी गुरगुरू लागतो व तेथेच राहून मणिपूर चक्राला धक्के देतो. ॥6-216॥

मग ती अपान वायूची बळावलेली वाहुटळ सर्व शरीराच्या आत शोधन करून लहानपणीची पोटातील कुचकी घाण बाहेर घालते. ॥6-217॥

त्या अपानवायूला आत वळण्याला कोठे जागा नसल्यामुळे, तो मग कोठ्यात प्रवेश करतो व तेथे असलेले कफ आणि पित यांचा थारा राहू देत नाही. ॥6-218॥

सप्तधातूंचे समुद्र पालथे करतो, मेदाचे पर्वत फोडतो व हाडामधील मज्जा बाहेर काढतो. ॥6-219॥

नाड्या खुल्या करतो, अवयव शिथील करतो व साधकाला भीती दाखवतो. परंतु त्याने भिऊ नये. ॥6-220॥

रोगांना दाखवतो व लागलीच त्यांना नाहीसे करतो आणि शरीरात जे पृथ्वीचे आणि पाण्याचे अंश आहेत ते एकात एक कालवतो. ॥6-221॥

अर्जुना, (कोंडलेला अपानवायु असे प्रकार करतो तो) दुसरीकडे वज्रासनाची उष्णता कुंडलिनी शक्तीला जागृत करते. ॥6-222॥

केशराने न्हालेले नागाचे पिल्लु वेढे घेऊन निजावे ॥6-223॥

याप्रमाणे नेमकी साडेतीन वेढ्याची ती कुंडलिनीरूपी नागीण खाली तोंड करून निजलेली आहे. ॥6-224॥

ती नागीण जशी मूर्तिमंत बनवलेली वीजेची वाटोळी कडी, किंवा प्रत्यक्ष अग्नीच्या ज्वालेची घडी अथवा जणुकाय उत्तम सोन्याचे चकचकित वेढे, ॥6-225॥

याप्रमाणे व्यवस्थितपणे आकुंचित असलेली व नाभीजवळच्या संकोचित जाग्यात ती वज्रासनाने दाटून बसलेली चिमट्यामुळे जागी होते. ॥6-226॥

त्या ठिकाणी जसे नक्षत्र तुटून पडावे अथवा सूर्याने आपले जसे आसन सोडून खाली यावे किंवा प्रकाशरूप बीजासच अंकुर फुटावा ॥6-227॥

त्याप्रमाणे वेढ्याला सोडीत असलेली व कौतुकाने अंग मोडीत असलेली ती कुंडलिनी शक्ति नाभीस्थानाखालील कंदावर उठलेली दिसते. ॥6-228॥

आधीच तिला पुष्कळ दिवसांची भूक लागलेली असते व तशात तिला जागे केल्याचे निमित्त होते. मग ती सरळ असे वरती तोंड पसरते. ॥6-229॥

अर्जुना, हृदयकोशाखाली जो वारा भरलेला असतो त्या सगळ्या वायूस ती खाऊन टाकते. ॥6-230॥

मुखाच्या ज्वाळांनी ती खालीवर व्यापते आणि मांसाचे घास खावयास लागते. ॥6-231॥

जे जे ठिकाण मांसल असेल त्या ठिकाणी वरच्यावरच मोठा लचका तोडते शिवाय हृदयाच्या ठिकाणचे सुद्धा एक दोन घास घेते. ॥6-232॥

नंतर तळहात व तळपाय शोधून त्यातील रक्त, मांस वगैरे खाऊन) वरच्या भागाचे भेदन करते. व प्रत्येक अंगाच्या सांध्याचा झाडा घेते. ॥6-233॥

आपला आश्रय तर सोडीत नाही, पण तेथेच राहून नखाचे देखील सत्व काढून घेते. व त्वचा धुवून पुसून त्या त्वचेला हाडांच्या सापळ्यास चिकटवून ठेवते. ॥6-234॥

हाडांच्या नळ्या निरपून घेते व शिरांच्या काड्या ओरपून घेते. त्यावेळी बाहेरच्या केसांची वाढ होण्याची शक्ती जळून जाते. ॥6-235॥

मग तहानेने पीडित अशी ती सप्तधातूंचा समुद्र एका घोटात पिऊन टाकते. व लागलीच शरीरात जिकडे तिकडे खडखडीत उन्हाळा करते. ॥6-236॥

दोन्ही नाकपुड्यातून बारा बोटे वहात असलेल्या वायूला गच्च धरून त्यास आत मागे घालते. ॥6-237॥

तेव्हा खालचा अपानवायु वरती आकुंचित होतो आणि वरचा प्राणवायु खाली खचतो, त्या प्राणापानांच्या भेटीमधे षट्चक्रांचे नुसते पदर तेवढे उरतात. ॥6-238॥

येर्‍हवी तरी प्राण व अपान या दोहोंचा तेव्हाच मिलाफ झाला असता, परंतु कुंडलिनी तेथे क्षणभर क्षोभलेली असते. म्हणून ती त्यांना म्हणते, तुम्ही येथे कोण ? चालते व्हा.” ॥6-239॥

अर्जुना ऐक. पृथ्वीसंबंधी सर्व धातु खाऊन काहीएक शिल्लक ठेवीत नाही आणि पाण्याचा भाग तर तेव्हाच चाटून पुसून टाकते. ॥6-240॥

याप्रमाणे पृथ्वी व जल ही दोन्ही भूते खाल्ल्यावर तिची संपूर्ण तृप्ती होते. आणि मग ती शांत होऊन सुषुम्नेजवळ रहाते. ॥6-241॥

त्यावेळी तृप्त होऊन समाधान झाल्यावर ती तोंडाने जे गरळ ओकते त्या गरळरूपी अमृताच्या योगाने प्राणवायु जगतो. ॥6-242॥

तो गरळरूपी अमृताचा अग्नी तिच्या तोंडातून निघतो खरा, परंतु तो अग्नी आत व बाहेर थंडच करू लागतो, त्यावेळेस सर्व गात्रांची गेलेली शक्ती पुन्हा येऊ लागते. ॥6-243॥

नाड्यांचे वहाणे बंद पडते व वायूचे नऊ प्रकार जातात म्हणून शरीराचे धर्म रहात नाहीत. ॥6-244॥

इडा व पिंगळा ह्या दोन्ही नाड्या एक होतात आणि तिन्ही गांठी सुटून सहा चक्रांचेही पदर फुटतात. ॥6-245॥

अनुमानिक कल्पनेने ठरवलेले डाव्या व उजव्या नाकपुडीतून वहाणारे चंद्रसूर्यरूपी वायु, नाकापुढे कापूस धरून पाहिले तरी दिसत नाहीत. ॥6-246॥

बुद्धीचा आकार (चैतन्यात) नाहीसा होतो व नाकामधे राहिलेली गंध घेण्याची जी शक्ति, ती कुंडलिनीबरोबर सुषुम्ना नाडीत शिरते. ॥6-247॥

तेव्हा वरच्या बाजूस हळू हळू चंद्रामृताचे तळे कलते होऊन ते चंद्रामृत कुंडलिनीच्या मुखात पडते. ॥6-248॥

त्या नळीने (कुंडलिनीने) रस भरतो, तो सर्वांगामधे संचार करतो व प्राणवायु जेथल्या तेथे मुरतो. ॥6-249॥

तापलेल्या मुशीतील मेण निघून गेल्यावर मग ती मूस जशी नुसत्या ओतलेल्या रसानेच भरून रहाते ॥6-250॥

त्याप्रमाणे शरीराच्या आकाराने जणु काय त्वचेचा पदर पांघरलेले मूर्तिमंत तेजच प्रकट झालेले असते. ॥6-251॥

सूर्यावर ढगांचे आवरण आले असता त्याचे तेज झाकलेले असते, पण ते ढगांचे आवरण निघून गेल्यावर मग त्याचे तेज जसे आवरून धरता येत नाही, ॥6-252॥

त्याप्रमाणे वरवर असणारा कातड्याचा कोरडा पापुद्रा कोंड्यासारखा झडून जातो. ॥6-253॥

मग जणु काय मूर्तिमंत स्फटिकच अथवा रत्नरूप बीजास निघालेला अंकुरच की काय अशी अवयवांच्या कांतीची शोभा दिसते. ॥6-254॥

अथवा संध्याकालाच्या आकाशरंगाचे रंग काढून बनवलेली किंवा प्रत्यगात्म्याचे शुद्ध लिंगच ॥6-255॥

केशराचे पूर्ण भरलेले किंवा अमृताचे ओतलेले, अथवा ते पहातांना मला असे वाटते की ती मूर्तिमंत शांतीच आहे. ॥6-256॥

ते योग्याचे शरीर आनंदरूपी चित्राचा रंग अथवा ब्रह्मसुखाची प्रत्यक्ष मूर्तीच किंवा संतोषरूप झाडाचे जसे काही बळावलेले रोप आहे. ॥6-257॥

तो योगी सोनचाफ्याची मोठी कळी अथवा अमृताचा पुतळा किंवा नाजुकपणाचा भरास आलेला मळाच. ॥6-258॥

किंवा शरदऋतूच्या ओलाव्याने टवटवीत झालेले चंद्रबिंबच अथवा आसनावर बसलेले मूर्तिमंत तेजच की काय ॥6-259॥

ज्यावेळी कुंडलिनी चंद्रामृत पिते त्यावेळी शरीर असे होते. मग त्या देहाच्या आकाराला पाहून यम भितो. ॥6-260॥

म्हातारपण मागे फिरते, व तारुण्याचा वियोग होतो आणि गेलेली बाल्यावस्था परत येते. ॥6-261॥

वय तर त्याचे इतके तथापि जेवढी बलवान पुरुष कृत्ये करू शकतो, तेवढी हा करतो. आणि ज्याच्या धैर्याच्या थोरवीला तर उपमा नाही ॥6-262॥

सोन्याच्या झाडाला पालवी फुटून जशी रत्नाची नित्य कळी यावी तशी चांगली नवी नखे येतात. ॥6-263॥

दातही दुसरे नवे येतात. पण ते फार लहान होतात व ते असे दिसतात की जणुकाय दुतर्फा हिर्‍यांची रांगच बसली आहे. ॥6-264॥

ज्याप्रमाणे माणकाचे अणुएवढाले कण असावेत त्याप्रमाणे सहजच सर्व अंगावर केसांची अग्रे वर येतात. ॥6-265॥

तळहात व तळपाय हे तांबड्या कमळाप्रमाणे असतात व डोळे किती स्वच्छ होतात हे काय सांगू ? ॥6-266॥

परिपूर्ण दशेला येऊन गच्च भरल्यामुळे मोती शिंपेच्या गर्भात मावत नाहीत, म्हणून जसा शिंपेच्या दोन शकलांचा सांधा उकलतो ॥6-267॥

त्याप्रमाणे दृष्टी पापण्यांच्या कवळीत न मावता त्या कवळीला व्यापून बाहेर निघण्यास पहाते. दृष्टी पूर्वीचीच असते परंतु ती आकाश व्यापणारी होते. ॥6-268॥

अर्जुना ऐक, त्याचा देह सोन्याचा (सोन्यासारख्या कांतीचा) होतो, परंतु त्याला वायूसारखा हलकेपणा येतो. कारण की त्याच्यात पृथ्वीचे व पाण्याचे अंश नसतात. ॥6-269॥

मग तो समुद्राच्या पलीकडचे पहातो, स्वर्गातील विचार ऐकतो, व मुंगीच्या मनातील भाव ओळखतो. ॥6-270॥

वायुरूप घोड्यावर बसतो व पाण्यावर चालतो, पण पाण्यात पाऊल शिरत नाही. अशा अनेक प्रकारच्या सिद्धी त्य़ास प्रसंगानुरूप प्राप्त होतात, ॥6-271॥

अर्जुना ऐक. प्राणवायूचा हात धरून, आकाशाची पायरी करून, सुषुम्नारूप जिन्याने हृदयात आली. ॥6-272॥

जी कुंडलिनी जगाची आई आहे, ब्रह्मरूपी सार्वभौमाची शोभा आहे, व जिने विश्वाच्या बीजाच्या कोंभाला सावली केली आहे (आश्रय दिला आहे), ॥6-273॥

जी निराकार परमात्म्याचे चिन्ह दाखवणारी पिंडी, जी परब्रह्मरूपी शिवाची संबळी व जी प्राणांची उघड उघड जन्मभूमी आहे ॥6-274॥

हे असो. ती कुंडलिनी हृदयात (अनाहत चक्रात) येते तेव्हा ती अनाहताच्या शब्दाने बोलते ॥6-275॥

कुंडलिनीला चिकटून राहिलेले जे बुद्धीचे (जाणीवशक्तियुक्त) ज्ञान (तिच्याबरोबर) आले होते, त्याने (त्या ज्ञानाने) तो अनाहत शब्द किंचित ऐकला. ॥6-276॥

घोषाच्या (परावाणीच्या) कुंडात नादचित्रांची (मध्यमारूपी) रुपडी ॐकाराच्या आकारासारखी रेखलेली असतात. ॥6-277॥

याची कल्पना करता येईल तर समजून घ्यावे. पण आता कल्पना करणारे मन कोठून आणावे ? तर त्या ठिकाणी काय वाजते, ते कळत नाही. ॥6-278॥

अर्जुना, पण ते तसे नव्हे, विसरून सांगण्याचेच राहिले, ते काय म्हणशील तर जोपर्यंत वायूचा नाश झाला नाही तोपर्यंत हृदयाकाशात शब्द असतो, म्हणून तो अनाहत शब्द घुमतो असे समज. ॥6-279॥

मग त्या अनाहतरूप मेघाने आकाश दुमदुमायला लागते, तेव्हा ब्रह्मस्थानाचे द्वार आपोआप उघडते. ॥6-280॥

अर्जुना ऐक. कमळाच्या गर्भाच्या आकाराप्रमाणे जे मूर्ध्नि आकाश आहे ते दुसरे महाकाशच आहे, त्या मूर्ध्न्याकाशाचे ठिकाणी चैतन्य अर्धे भोजन करू अतृप्त असते. ॥6-281॥

त्या चैतन्याला हृदयाकाशाच्या माजघरात असणारी कुंडलिनी देवी ही आपल्या तेजाची शिदोरी अर्पण करते.. (ती कशी तर) ॥6-282॥

द्वैत ज्याला पहाणार नाही असा बुद्धीच्या भाजीसह हातात घेतलेला चांगला नैवेद्य अर्पण केला. ॥6-283॥

याप्रमाणे आपले तेज अर्पण केल्यावर ती कुंडलिनी केवल प्राणवायुरूप होते, तेव्हा ती कशी भासते म्हणून म्हणाल तर ॥6-284॥

जशी एखादी वार्‍याची पुतळी असावी व तिने पितांबर नेसलेला असावा व मग तिने वस्त्र सोडून ठेवावे ॥6-285॥

अथवा वार्‍याची झुळुक लागून दिव्याची ज्योत नाहीशी व्हावी किंवा आकाशात वीज चमकून अदृश्य व्हावी ॥6-286॥

अथवा हृदयकमळापर्यंत जणुकाय सोन्याची सरी अथवा प्रकाशरूप जलाचा झरा जसा काही वहात आला आहे तशी ती दिसते. ॥6-287॥

मग तो प्रकाशाचा झरा जसा हृदयाच्या पोकळ भूमीत एकदम जिरावा त्याप्रमाणे शक्तीचे रूप शक्तीमधेच मावळते. ॥6-288॥

तेव्हा तरी शक्तीच म्हणतात, पण वास्तविक तो प्राणवायूच आहे असे समज. आता त्यास नाद, बिंदु, कला, ज्योती एवढे चारही धर्म नसतात. ॥6-289॥

मनाचा निग्रह करणे किंवा ध्यान करावेसे वाटणे हे प्रकार तेथे रहात नाहीत. ॥6-290॥

ही कल्पना घे, ती कल्पना टाक, हे प्रकार तेथे नाहीत. कारण ही स्थिती पंचमहाभूतांची पक्की आटणी आहे असे समज. ॥6-291॥

पिंडाने पिंडाचा ग्रास करणे (पंचमहाभूतांनी पंचमहाभूतांचा लय करावयाचा. हे आदिनाथ जे शंकर यांच्या अंतरंग खुणेचे मर्म आहे. परंतु हे मर्म श्रीविष्णु दाखवून गेले. ॥6-292॥

वरच्या ओवीत सांगितलेल्या उद्देशरूपी सणंगाच्या गूढपणारूपी दोर्‍या सोडून, यथार्थाची घडी साफ करून (हे या मालाचे योग्य) गिर्‍हाईक आहेत असे समजून, त्यांच्या पुढे घडी उलगडून मी हे सणंग ठेवले आहेत (असे ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात). ॥6-293॥

अर्जुना, ऐक. कुंडलिनीचे तेज जेव्हा लय पावते, तेव्हा देहाचा आकार नाहीसा होतो, (देह वायुरूप होतो). तो याप्रमाणे सूक्ष्म झाल्यामुळे मग त्या योग्याला जगाच्या लोकांच्या) डोळ्यातच लपता येते. ॥6-294॥

वास्तविक तो देह पूर्वीप्रमाणेच सावयव असतो, परंतु आता तो देह जसा वायूचाच बनवलेला असावा असा होतो. ॥6-295॥

अथवा केळीतील सोपटे काढून टाकून ती पोकळी जशी उभी करावी किंवा आकाशालाच अवयव उत्पन्न व्हावेत असा तो दिसतो. ॥6-296॥

असे ज्यावेळेस शरीर होते, तेव्हा त्यास खेचर (गगनविहारी) असे म्हणतात. देहधारी लोकात असे रूप होणे म्हणजे मोठा चमत्कार आहे. ॥6-297॥

पहा साधक निघून गेल्यावर मागे जी पावलांची ओळ रहाते, तेथे ठिकठिकाणी आणिमादिक सिद्धी उत्पन्न होतात. (म्हणजे साधकाची जी जी भूमिका सिद्ध होईल त्या त्या ठिकाणी त्याला अणिमादिक सिद्धी प्राप्त होतात.). ॥6-298॥

पण आपल्याला त्या सिद्धींशी काय काम आहे ? अर्जुना ऐक. देहाच्या आतच तीनही भूतांचा असा लोप होतो. ॥6-299॥

पृथ्वीला पाणी नाहीसे करते, पाण्याला तेज नाहीसे करते व तेजाला वायु हृदयामधे नाहीसा करतो. ॥6-300॥

नंतर प्राणवायु एकटा उरतो. पण तो शरीराच्या आकाराने असतो. मग तोही काही वेळाने निघून मूर्ध्निआकाशात शांत मिळतो. ॥6-301॥

त्यावेळी कुंडलिनी ही भाषा जाते व तिला ‘मारुत्’ असे नाव मिळते. पण जोपर्यंत ती शिवाशी एकरूप होत नाही, तोपर्यंत तिचा शक्तिपणा असतोच. ॥6-302॥

मग ती प्राणवायुरूप शक्ती जालंदर बंधाचे उल्लंघन करून टाळ्यावरती नऊ इंद्रियांचे ऐक्य होण्याचे जे काकीमुख म्हणून स्थान आहे, त्याचा भेद करून मग मूर्ध्न्याकशरूपी पर्वतावर जाऊन रहाते. ॥6-303॥

ती ॐकाराचे पाठीवर तात्काळ पाय देऊन पश्यंती वाणीची पायरी मागे टाकते. ॥6-304॥

पुढे समुद्रात कशा नद्या मिळालेल्या दिसतात, त्याप्रमाणे अर्धमात्रापर्यंतच्या ॐकाराच्या मात्रा मूर्ध्नि-आकाशात मिळतात. ॥6-305॥

मग ब्रह्मरंध्राचे ठिकाणी स्वस्थ होऊन ‘ते ब्रह्म मी आहे’ या भावनारूप बाहू पसरून त्वरेने परब्रह्मरूपी लिंगाशी ऐक्य पावते. ॥6-306॥

तेव्हा पंचमहाभूतांचा पडदा नाहीसा होतो व मग शक्ति आणि परमात्मा यांचे ऐक्य होते. त्या ऐक्यात मूर्ध्नि आकाशासकट सगळ्यांचा लय होतो. ॥6-307॥

मेघांच्या द्वाराने समुद्रापासून वेगळे झालेले समुद्राचे पाणी नदीच्या ओघात पडून, नदीच्या रूपाने जसे पुन्हा समुद्रास मिळते, (तो समुद्रच नदीच्या रूपाने आपणास मिळतो) ॥6-308॥

हे अर्जुना, याप्रमाणे शरीराच्या द्वारे जेव्हा शक्तिरूप टाकून शिवच शिवात मिळतो, तेव्हा ते एकत्व वरील समुद्राच्या ऐक्याप्रमाणे आहे. ॥6-309॥

आता द्वैत होते की हे स्वरूप स्वत:सिद्ध एकच होते असा विचार करण्यापुरतीही जागा उरत नाही. ॥6-310॥

चिदाकाशात मूर्ध्निआकाशाचा लय होतो. अशी जी काही स्थिती आहे, ती अनुभवाने जो होईल त्यालाच ती स्थिती प्राप्त होईल. ॥6-311॥

मागे सांगितल्याकारणाने त्या स्थितीची गोष्ट शब्दांनी सांगता येत नाही आणि शब्दांनी सांगता येईल तेव्हाच ती गोष्ट संवादाच्या गावात स्थापित करता येईल. (अर्थात शब्दांनी सांगताच येणार नाही तर तिजविषयी संवादही होणे शक्य नाही). ॥6-312॥

अर्जुना सहज विचार करून पाहिले तरी हा अभिप्राय सांगण्याचा गर्व जी वैखरी धरते ती वाचा या ब्रह्मस्थितीपासून फार दूर राहिली. ॥6-313॥

भिवईच्या मागील बाजूस (आज्ञाचक्रात) मकाराचे स्वरूप रहात नाही, इतकेच नव्हे तर एकट्या प्राणवायूला गगनास येण्याला संकट पडते. ॥6-314॥

नंतर तो प्राणवायु तेथेच (मूर्ध्निआकशात) मिळाला तेव्हा शब्दाचा दिवस मावळला. मग त्यानंतर आकाशाचाही लय झाला. ॥6-315॥

आता परब्रह्मरूपी डोहात जेथे आकाशाचाच थांग लागत नाही तेथे शब्दरूपी (होडी ढकलण्याच्या) वेळूचा लाग लागेल काय ? ॥6-316॥

या कारणास्तव ती ब्रह्मस्थिती अक्षरात सापडेल (शब्दांनी सांगता येईल)) अथवा कानांनी ऐकता येईल अशी खरोखर नाही, हे त्रिवार सत्य आहे. ॥6-317॥

जेव्हा कधीतरी दैवयोगाने ते अनुभवाला प्राप्त होईल तेव्हा आपणच होऊन रहावे असे ते आहे. ॥6-318॥

अर्जुना तद्रूप झाले म्हणजे त्यापुढे आता जाणणे काही उरले नाही. म्हणून आता हे राहू दे. हेच व्यर्थ किती बोलावे ? ॥6-319॥

याप्रमाणे शब्दामात्र जेथून माघारी फिरतो, जेथे संकल्पाचे आयुष्य संपते (संकल्प नाहीसा होतो व विचाराचा वाराही जेथे प्रवेश करू शकत नाही ॥6-320॥

जे परमात्मतत्व मनरहित अवस्थेचे सौंदर्य आहे व चौथ्या ज्ञानरूप अवस्थेचे तारुण्य आहे आणि जे नित्यसिद्ध व अमर्याद आहे. ॥6-321॥

जे आकाराचे शेवट आहे, जे मोक्षाचे निश्चयाचे ठिकाण आहे, ज्या ठिकाणी आरंभ आणि शेवट ही नाहीशी झाली आहेत. ॥6-322॥

जे त्रैलोक्याचे कारण आहे, जे अष्टांगयोगरूप वृक्षाचे फळ आहे व जे आनंदाची केवल जीवनकला आहे. ॥6-323॥

जे पंचमहाभूतांचे बीज आहे, जे सूर्याचे तेज आहे (ज्याच्यापासून सूर्याला तेज मिळते) याप्रमाणे अर्जुना, जे माझे खास स्वरूप आहे. ॥6-324॥

नास्तिकांनी भक्तांचे समुदाय पराभव केलेले पाहून ज्याची (निर्गुणस्वरूपाची) शोभा व्यक्ततेला आली तीच ही आकाराला आलेली चतुर्भुज मूर्ति होय. ॥6-325॥

ज्या पुरुषांचे निश्चय प्राप्तीपर्यंत टिकतात ते पुरुष असे हे शब्दातीत उत्कृष्ट सुख आपणच बनतात. ॥6-326॥

आम्ही जे हे अष्टांगयोगरूपी साधन सांगितले, त्या साधनाची मूर्तीच आपले शरीर ज्यांनी केले, ते योगाभ्यासाने शुद्ध झाल्यावर आमच्या बरोबरीला आले. ॥6-327॥

देहाकृतीच्या मुशीत परब्रह्मरस ओतून तयार केलेली जणुकाय मूर्तीच, ते शरीराने दिसतात. ॥6-328॥

जर हा अनुभव अंत:करणात प्रकाशेल तर हे सर्व जग मावळेल. तेव्हा अर्जुन म्हणाला, ठीक. हे खरे आहे महाराज. ॥6-329॥

कारण की आता देवा आपण जो हा उपाय सांगितला, तो ब्रह्मप्राप्तीचे ठिकाण आहे. म्हणून त्या उपायाने ब्रह्मप्राप्ती होते. ॥6-330॥

याचा दृढनिश्चयाने जे अभ्यास करतात ते खात्रीने ब्रह्मत्वास प्राप्त होतात, हे आपल्या सांगण्याच्याच रीतीवरून मला समजले. ॥6-331॥

देवा, योगाचे हे वर्णनच केवल ऐकले असता चित्तात ज्ञान उत्पन्न होते तर मग अनुभवाने तल्लीनता कशी होणार नाही ? ॥6-332॥

म्हणून तुझ्या सांगण्यात अन्यथा नाही, परंतु क्षणभर माझ्या एका बोलण्याकडे लक्ष दे. ॥6-333॥

कृष्णा तू हा जो योग आता सांगितलास तो माझ्या मनाला तर चांगलाच पटला, परंतु माझ्या ठिकाणी अधिकाराची उणीव असल्यामुळे मी त्याचे अनुष्ठान करू शकत नाही. ॥6-334॥

माझ्या अंगात स्वभावत: जितकी योग्यता आहे, तितक्याच योग्यतेने जर हा अभ्यास सिद्धीला जाईल तर याच मार्गाचा मी सुखाने अभ्यास करीन. ॥6-335॥

अथवा देव जसे सांगतील, तसे जर आपल्या हातून होणार नसेल तर योग्यतेशिवाय जे होण्याजोगे असेल तेच विचारू. ॥6-336॥

माझ्या मनाची अशी समजूत झाली म्हणून पुसण्याचे प्रयोजन पडले. म्हणून मी (अर्जुन) म्हणतो आपण इकडे लक्ष द्यावे. ॥6-337॥

अहो महाराज, ऐकले का ? तुम्ही जे साधन सांगितले त्याचे वाटेल त्याने अनुष्ठान केले तर ते साध्य होईल काय ? ॥6-338॥

अथवा योग्यतेशिवाय प्राप्त होत नाही, असे काही येथे आहे का ? असे अर्जुनाने विचारले, तेव्हा श्रीकृष्ण म्हणतात, अर्जुना, तू हे काय विचारतोस ? ॥6-339॥

ही तर शेवटची (अत्यंत उच्च दर्जाची) गोष्ट आहे, पण इतर काही साधारण काम असते ते तरी अधिकाराच्या योग्यतेशिवाय सिद्धीस जाते काय ? ॥6-340॥

परंतु योग्यता जी म्हणावयाची, ती प्राप्तीच्या आधीन आहे असे जाणावे. कारण योग्य होऊन जे करावे ते आरंभीच फलदायी होते. ॥6-341॥

तर तसा काही येथे योग्यता हा सहज बाजारात मिळाणारा माल नाही, आणि योग्य पुरुषांची काय खाण आहे का ? ॥6-342॥

थोडासा विरक्त असून देहाच्या गरजा ज्याने आवरल्या आहेत, तोच या कामी योग्य नाही का ? ॥6-343॥

एवढ्या युक्तीने एवढी योग्यता तुलाही प्राप्त होईल. (ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात की) अशा त्याची अडचण देवांनीच ओघाने दूर केली. ॥6-344॥

मग देव पुढे म्हणतात, अर्जुना, त्याची अशीही व्यवस्था आहे की जो अनियमित वागतो त्याची मुळीच योग्यता नाही. ॥6-345॥

जो जिव्हेच्या स्वाधीन आहे किंवा झोपेला मनापासून वाहिलेला आहे, तो योगाविषयी अधिकारी आहे असे म्हणता येत नाही. ॥6-346॥

अथवा जो हट्टाच्या बंदिखान्यात भूक व तहान कोंडतो व भुकेला मारून आहार तोडतो ॥6-347॥

व जो निद्रेच्या वाट्यास जात नाही, याप्रमाणे ज्याच्या ठिकाणी हट्टाचा पूर्ण संचार होऊन जो नाचतो, त्याचे ते शरीरच त्याच्या ताब्यात रहाणार नाही, तर मग योग कोण करणार ? ॥6-348॥

म्हणून विषयांचे अति सेवन करावे ही अशा प्रकारची विरोधी बुद्धी नसावी. किंवा वाजवीपेक्षा फाजिल नियमन करणे हेही कामाचे नाही. ॥6-349॥

अन्न तर सेवन करावे, परंतु नियमाच्या मोजलेले असावे. त्याचप्रमाणे इतर सर्व क्रिया कराव्यात. ॥6-350॥

मोजके शब्द बोलावेत, नियमित पावलांनी चालावे व कोणा एका योग्य वेळेला झोपेलाही मान द्यावा. ॥6-351॥

जागावयाचे झाले तरी तेही परिमितच असावे. एवढ्याने अनायासे कफवातादि सर्व धातूंची समता राहिल. ॥6-352॥

अशा रीतीने नियमितपणाच्या द्वाराने विषय दिले असता मनच संतोषाला वाढवते. ॥6-353॥

मग बाह्येंद्रियांना नियमितपणाचे वळण पडते आणि अंत:करणामधे सुख वाढते. अशा स्थितीत अभ्यासाचे कष्ट न पडता योगाचा अभ्यास सहजच होतो. ॥6-354॥

ज्याप्रमाणे दैवाचा उदय झाला की उद्योगाच्या निमित्ताने सर्व ऐश्वर्य आपोआप घरी चालत येतात ॥6-355॥

त्याप्रमाणे नियमाने वागणारा पुरुष ज्यावेळेस लीलेने आपला मोर्चा योगाभ्यासाकडे वळवतो, त्याच वेळेला त्याचा अनुभव आत्मप्राप्तीरूपाने पिकतो. ॥6-356॥

म्हणून अर्जुना, हा नियमितपणा ज्या भाग्यवानाच्या हातून घडतो, तो पुरुष मोक्षाच्या राज्याने अलंकृत होतो. ॥6-357॥

नियमितपणा ज्या वेळेस योगाला जाऊन मिळतो व असा दोघांचा प्रयागरूप चांगला संगम जेथे होतो त्या ठिकाणी ज्याचे मन क्षेत्रसंन्यास करून स्थिर होते, ॥6-358॥

त्याला तू योगयुक्त म्हण. त्या पुरुषाच्या मनाच्या स्थितीला निर्वात स्थलीच्या दीपाची उपमा योग्य होईल, हेही तू प्रसंगानुसार समज. ॥6-359॥

आता तुझ्या मनातील अभिप्राय ओळखून तुला मी काही थोडे सांगतो, ते तू चांगले चित्त देऊन ऐक. ॥6-360॥

तू प्राप्तीची इच्छा बाळगतोस, परंतु अभ्यास करण्याविषयी तत्पर नाहीस. तर सांग बाबा, तू कठिणपणाला भितोस काय ? ॥6-361॥

तरी अर्जुना यात कष्ट आहेत, असा तुझ्या मनाचा ग्रह कदाचित होऊन बसेल, तर तो तसा होऊ देऊ नकोस. ही दुष्ट इंद्रिये याचा उगाचच बाऊ करतात. ॥6-362॥

पहा बरे, आयुष्याला स्थिर करणारे व संपलेल्या जीविताला मागे आणणारे औषध त्याला जिव्हा शत्रू समजत नाही का ? ॥6-363॥

त्याप्रमाणे आपल्या हितास जे जे चांगले, ते या इंद्रियांना सदोदित दु:खकारक वाटते, येर्‍हवी योगासारखे सोपे काही आहे काय ? ॥6-364॥

म्हणून आसनाच्या बळकटपणापासून आरंभ करून जो आम्ही चांगला योगाभ्यास सांगितला त्यायोगाने इंद्रियांचा निरोध झाला तर होईल. ॥6-365॥

एरवी तरी या योगामुळे ज्या वेळेला इंद्रियांचा निग्रह होतो, त्यावेळेला चित्त आपल्या चैतन्याच्या भेटीला निघते ॥6-366॥

ते ज्यावेळेला विषय सोडून परत अंतर्मुख होते आणि आपण आपल्या आत्मस्वरूपाला पहाते त्याचवेळी पाहिल्याबरोबर त्यास स्वस्वरूपाची ओळख पटते व ते तत्व मी आहे अशा समजुतीवर ते येते. ॥6-367॥

त्या ओळखीबरोबरच ते सुखाच्या साम्राज्यावर बसते आणि तेथे आत्म्याशी समरस झाल्यामुळे चित्ताचा चित्तपणा नाहीसा होतो ॥6-368॥

व ज्याहून दुसरे काही नाही व ज्याला इंद्रिये केव्हाच जाणत नाहीत असे जे चैतन्य ते चैतन्य, मन आपण स्वत: आपल्या ठिकाणी होऊन रहाते. ॥6-369॥

मग मेरूपेक्षा मोठ्या दु:खाच्या डोंगराने त्याचा देह जरी दडपला तरी पण त्या भाराने त्याचे चित्त दडपत नाही. ॥6-370॥

अथवा शस्त्राने त्याचा देह तोडला किंवा देह अग्नीमधे पडला तरी चित्त निरतिशय सुखात लीन झाल्यामुळे परत वृत्तीवर येत नाही. ॥6-371॥

याप्रमाणे चित्त आपल्यात प्रवेश करून राहिल्यावर मग देहाची वाट पहात नाही. (देह तादात्म्य घेत नाही). व अलौकिक सुखच बनल्यामुळे ते चित्त देहाला विसरते. ॥6-372॥

ज्या सुखाची चटक लगल्याने संसाराच्या तोंडात गुंतलेले जे मन ते विषयवासनेची आठवण देखील ठेवीत नाही. ॥6-373॥

जे सुख योगाचे सौभाग्य आहे, संतोषाचे राज्य आहे आणी ज्याच्याकरता ज्ञानाची समजूत करून घ्यावयाची असते, ॥6-374॥

ते सुख अभ्यासलेल्या योगाच्या द्वारा मूर्तिमंत पाहिले पाहिजे आणि पाहिल्यावर मग तो पहाणारा आपणच स्वत: सुखरूप होऊन जातो. ॥6-375॥

पण बाबा अर्जुना एक प्रकाराने तो योग सोपा आहे. तो कसा म्हणशील तर संकल्पाला पुत्रशोक दाखवावा. (संकल्पाचा पुत्र जो काम म्हणजे विषयवासना ती नाहीशी करावी). ॥6-376॥

हा संकल्प जर विषयवासना मेल्या असे ऐकेल व इंद्रिये नियमाच्या स्थितीत आहेत असे पाहील तर तो ऊर फुटून प्राणास मुकेल. ॥6-377॥

असे हे वैराग्याने केले तर संकल्पाची येरझार संपते व बुद्धी धैर्याच्या महालात सुखाने वास करते. ॥6-378॥

बुद्धी जर धैर्याला आश्रयस्थान झाली तर ती मनाला अनुभवाच्या वाटेने हळू हळू आत्मानुभवात कायमचे स्थिर करते. ॥6-379॥

याही एक तर्‍हेने ब्रह्मप्राप्ती आहे. याचा विचार कर आणि हे जर तुला साध्य होत नसेल तर आणखी एक सोपी युक्ती आहे ती ऐक. ॥6-380॥

आता तू जो निश्चय करशील त्याच्या हुकुमाच्या बाहेर जो नियम कधी जाणार नाही अशा प्रकारचा हा एकटा नियमच जिवाभावापासून तू आपलासा कर. ॥6-381॥

जर एवढ्याने चित्त स्थिर झाले तर सहजच काम झाले. आणि जर येवढ्याने चित्त स्थिर झाले नाही तर त्याला मोकळे सोडून द्यावे. ॥6-382॥

मग मोकळे सोडले असता ते जेथे जेथे जाईल तेथून नियमच त्यास परत घेऊन येईल. अशा रीतीने यालाही स्थैर्याची सवय होईल. ॥6-383॥

नंतर काही वेळाने त्या स्थैर्याच्या योगाने मन सहज आत्मस्वरूपाजवळ येईल. ॥6-384॥

आणि मनाने त्या आत्मस्वरूपास पाहिल्यावर ते मन स्वत: आत्मरूप बनून जाईल. तेव्हा या अद्वैत स्वरूपात द्वैत नाहीसे होईल, आणि नंतर सर्व त्रैलोक्य ऐक्याच्या तेजाने प्रकाशित होईल. ॥6-385॥

आकाशामधे निराळे दिसणारे जे मेघ, ते नाहीसे झाल्यावर ज्याप्रमाणे संपूर्ण विश्व पोकळीनेच भरलेले असते ॥6-386॥

त्याप्रमाणे आत्मस्वरूपी चित्त लयाला गेले की संपूर्ण विश्वच चैतन्यमय होते. या सुलभ उपायाने अशी एवढी मोठी प्राप्ती होते. ॥6-387॥

संकल्पाच्या संपत्तीचा म्हणजेच विषयवासनांचा त्याग करून पुष्कळांनी या सोप्या योगमार्गाचा उलगडा करून पाहिला आहे. (अनुभव घेतला आहे). ॥6-388॥

ते पुरुष अनायासे परब्रह्माच्या आत आले, ते कसे तर मीठ पाण्यास मिळाले असता पाण्यास सोडून जसे वेगळे रहात नाही ॥6-389॥

त्याप्रमाणे त्या योग्याचा जेव्हा परब्रह्माशी मिलाफ होतो तेव्हा वरील मीठ-पाणी यांच्या दृष्टांताप्रमाणे एकस्वरूपाची स्थिती होते. मग समरसतेच्या मंदिरात संपूर्ण जगासह त्याला महासुखाची दिवाळी दिसते. ॥6-390॥

आपल्या पायानी आपल्या पाठीवर चालण्यासारखे हे आहे. अर्जुना म्हणून जर ते तुला करता येणार नाही तर दुसरे सांगतो ऐक. ॥6-391॥

आणि मी तर सर्व देहांमधे आहे, यात वाटाघाट करण्यासारखे काही नाही आणि त्याचप्रमाणे माझ्या ठिकाणी हे सर्व आहे. ॥6-392॥

हे असेच बनलेले आहे व परस्पर मिसळलेले आहे, पण बुद्धीने एवढे ग्रहण मात्र केले पाहिजे. ॥6-393॥

एरवी अर्जुना, जो ऐक्याच्या समजुतीने मी सर्व भूतात सारखा व्यापून राहिलेलो आहे असे जाणून मला भजतो ॥6-394॥

प्राण्याच्या भेदाने ज्याच्या अंत:करणात द्वैत उत्पन्न होत नाही आणि जो सर्व ठिकाणी माझे केवळ एकत्वच जाणतो ॥6-395॥

अर्जुना, मग तो माझ्याशी एकच आहे असे बोलणे व्यर्थ आहे. कारण असे जरी बोलले नाही तरी तो मीच आहे. ॥6-396॥

दिवा व त्याचा प्रकाश हे जसे दोन्ही एकच आहेत, त्याप्रमाणे तो माझ्या ठिकाणी आणि मी त्याच्या ठिकाणी ऐक्यतेने आहोत. ॥6-397॥

ज्याप्रमाणे जेथपर्यंत पाणी आहे, तेथपर्यंत ओलावा आहे अथवा आकाशाच्या बरोबरीने पोकळी आहे, त्याप्रमाणे माझ्या रूपाने तो पुरुष रूपवान आहे. ॥6-398॥

अर्जुना, ज्याप्रमाणे वस्त्रामध्ये केवळ एकच तंतु असतो, त्याप्रमाणे ज्याने अद्वैतबोधाने सर्व ठिकाणी केवळ मलाच पाहिले आहे. ॥6-399॥

अथवा अलंकारांचे आकार जरी पुष्कळ असले तरी त्याप्रमाणे सोनी पुष्कळ नाहीत, अशी ऐक्यरूपी पर्वताची स्थिरता ज्याने केली आहे ॥6-400॥

अथवा झाडाची जितकी पाने आहेत, तितकी रोपे लावलेली नाहीत, अशा अद्वैतदिवसाने ज्यास द्वैताची रात्र उजाडली ॥6-401॥

अशा रीतीने जो अनुभवाच्या योग्यतेने माझ्या बरोबरीचा ठरतो, तो पंचमहाभूतात्मक शरीरात जरी असला तरी मग सांग बरे, तो देहतादात्म्य घेऊन त्यात कसा अडकून राहील ? ॥6-402॥

माझे सर्व व्यापकपण त्याच्या अनुभवाने कवटाळले तर त्याला व्यापक असे जरी म्हटले नाही तरी तो सहज व्यापक आहे. ॥6-403॥

आता तो देहधारी जरी आहे, तरी तो देहाचे तादात्म्य घेत नाही, अशी ही त्याची स्थिती शब्दांनी सांगता येईल असे करता येईल काय ? ॥6-404॥

म्हणून त्याचे विशेष वर्णन करणे राहू दे. अथवा जो तत्त्ववेत्ता सर्व चराचर आपणासारखेच निरंतर पहातो, ॥6-405॥

सुखदु:खादी वर्मे अथवा पुण्यपापादी कर्मे अशी ही द्वंद्वे जो मनाने समजतच नाही ॥6-406॥

हे समविषमभाव बरे वाईट आणखीही सर्व निरनिराळ्या प्रकारच्या वस्तु, ह्या जसे काही आपले अवयव आहेत, असे जो समजतो ॥6-407॥

हे वेगवेगळे काय सांगावयाचे आहे ? ज्याला सर्व त्रैलोक्यच आपण आहोत असे ज्ञान सहजच प्राप्त झाले आहे. ॥6-408॥

त्यालाही देह आहे खरा आणि लोकात त्याला सुखीदु:खीही म्हणतात, परंतु आमचा अनुभव असाच आहे की तो परब्रह्म आहे. ॥6-409॥

म्हणून आपल्या ठिकाणी जगत् पहावे आणि आपण जगत व्हावे अशा एका साम्याचीच हे अर्जुना, तू उपासना कर. ॥6-410॥

तू समदृष्टी ठेव, असे आम्ही एवढ्याकरताच तुला पुष्कळ प्रसंगी म्हणत आलो, कारण साम्यापलिकडे या जगात दुसरा लाभ नाही. ॥6-411॥

यावर अर्जुन म्हणाला, देवा, तुम्ही आमच्या विषयीच्या कळकळीने खरोखर सांगत अहात, परंतु महाराज, या मनाच्या स्वभावापुढे आमचा टिकाव लागत नाही. ॥6-412॥

हे मन कसे व केवढे आहे, याचा पत्ता लावू असे म्हटले तर सापडत नाही. एरवी या मनाला वावरण्याला हे सर्व त्रैलोक्य अपुरे पडते. ॥6-413॥

म्हणून हे असे कसे होईल की माकडाला समाधि लागेल ? किंवा सोसाट्याचा वारा थांब म्हटल्याबरोबर थांबेल काय ? ॥6-414॥

जे मन बुद्धीला छळते, बुद्धीने केलेला निश्चय सिद्धीस जाऊ देत नाही आणि सात्विक धैर्याच्या हातावर हात मारून पळून जाते ॥6-415॥

जे सारासार बुद्धीला भ्रमात पडते, संतोषाला आशा उत्पन्न करते आणि आपण एके ठिकाणी राहिलो तरी आपणाला दाही दिशांना फिरवते. ॥6-416॥

ज्याला आवरले असता ते जास्त उसळते, ज्याला निरोधच साह्य होतो, ते मन आपला स्वभाव टाकील काय ? ॥6-417॥

म्हणून हे मन एक निश्चल राहील आणि मग आम्हाला साम्यावस्था प्राप्त होईल हे एवढ्यासाठी फार करून घडणार नाही. ॥6-418॥

तेव्हा कृष्ण म्हणाले, खरोखर तू म्हणत आहेस तसेच आहे. या मनाचा स्वभाव खरोखर चपलच आहे. ॥6-419॥

परंतु वैराग्याच्या जोरावर मन जर अभ्यासाकडे वळवले तर काही वेळाने ते स्थिर होईल. ॥6-420॥

कारण की या मनाची एक गोष्ट चांगली आहे, ती ही की ते अनुभवलेल्या गोडीच्या ठिकाणी सवकते. म्हणून त्याला कौतुकाने आत्मानुभवसुखच वारंवार दाखवीत जावे. ॥6-421॥

एरवी ज्यांना वैराग्य नाही, जे केव्हाच अभ्यासात शिरत नाहीत. त्यांना मन आवरत नाही ही गोष्ट आम्हाला कबूल नाही काय ? ॥6-422॥

परंतु यम नियमांच्या वाटेने गेले नाही, वैराग्याची केव्हाही आठवण केली नाही व केवळ विषयरूपी पाण्यामधे बुडी मारून राहिले ॥6-423॥

व आपल्या मनाला उत्पन्न झाल्यापासून कधीही युक्तीचा चिमटा जर लावलाच नाही तर ते स्थिर कसे होईल ? सांग बरे. ॥6-424॥

म्हणून मनाचा निग्रह होईल असा जो उपाय आहे तो करण्याला आरंभ कर. मग निग्रह कसा होत नाही ते पाहू. ॥6-425॥

तर योगसाधन जेवढे आहे, ते सर्वच खोटे आहे काय ? परंतु आपल्या हातून अभ्यास होत नाही असे म्हण. ॥6-426॥

अंगामधे योगाचे सामर्थ्य असेल, तर त्यापुढे मनाची चपलता ती किती आहे ? हे महतत्वादी सर्व आपल्या स्वाधीन होणार नाही काय ? ॥6-427॥

त्या प्रसंगी अर्जुन म्हणाला, फार चांगले. देव म्हणतात त्यात काही चूक नाही. खरोखर योगाच्या सामर्थ्याबरोबर मनाच्या सामर्थ्याची तुलना करता येणार नाही. ॥6-428॥

परंतु तोच योग कसा आहे व त्याचे ज्ञान कसे करून घ्यावयाचे ? ह्याची इतके दिवस आम्हाला वार्ताही नव्हती. म्हणून महाराज, आम्ही म्हणत होतो की हे मन अनावर आहे. ॥6-429॥

कृष्णा, ह्या सार्‍या जन्मात तुझ्या प्रसादाच्या योगाने ही आता सांप्रत आम्हाला योगाची ओळख झाली. ॥6-430॥

परंतु महाराज, या प्रसंगी, मला आणखी एक संशय आलेला आहे. तो दूर करण्यास तुझ्यावाचून कोणी समर्थ नाही. ॥6-431॥

म्हणून देवा, सांगा, कोणी एक योग्य खटपटीशिवाय केवळ श्रद्धेच्या बळावर मोक्षपद काबीज करायला पहात होता. ॥6-432॥

पुढले गाव जे आत्मसिद्धी, त्या गावाला येण्याकरता तो इंद्रियरूपी गावाहून निघून आस्थेच्या वाटेला लागला. ॥6-433॥

आता तो आत्मसिद्धीच्या गावालाही पोहोचला नाही आणि त्यास परतही येववत नाही असा मध्येच असतांना त्याचा आयुष्यरूपी सूर्य अस्ताला गेला, ॥6-434॥

भलत्यावेळी विरळ असे थोडे नुसते चुकून ढग आले तर ते टिकत नाहीत व वर्षावही करत नाहीत. ॥6-435॥

त्याप्रमाणे विषयासक्तता व मोक्ष ही दोन्ही त्यास दूर राहिली अशी की आत्मसिद्धीची प्राप्ती तर दूरच राहिली आणि दुसरे आपल्यास आत्मप्राप्ती होणार नाही अशी आशाही त्याला श्रद्धा असल्यामुळे सोडता येत नाही. ॥6-436॥

याप्रमाणे जो पुरुष उशीरामुळे फसला व जो आत्मप्राप्तीविषयी पूर्ण श्रद्धा असतांना मेला त्याला अहो महाराज, कोणती गती प्राप्त होते ते सांगा. ॥6-437॥

तेव्हा कृष्ण म्हणाले, अर्जुना, ज्याला मोक्षसुखाची उत्कट इच्छा आहे, त्याला मोक्षाशिवाय दुसरी गती आहे काय ? ॥6-438॥

पण एवढेच एक होते की मध्ये विसावा घ्यावा लागतो. पण तो विसावा घेणेही असे सुखकर असते की जे इंद्रांदि देवांनाही नाही. ॥6-439॥

वास्तविक अभ्यासाच्या जलद पावलाने जर तो चालता तर मरणकाळापूर्वीच ब्रह्मसिद्धीस येऊन मिळता ॥6-440॥

पण तितक्या वेगाने अभ्यास न झाल्यामुळे विसावा घेणे योग्यच होते व नंतर मोक्ष त्याच्याकरता ठेवलेलाच आहे. ॥6-441॥

ऐक कसा चमत्कार होतो तो, शंभर यज्ञ करणार्‍य़ास कष्टाने जी स्थिती प्राप्त होते ती त्या मोक्षाची इच्छा करणारास श्रमावाचून मिळते. ॥6-442॥

मग त्या ठिकाणाचे जे दिव्य व निष्फळ न होणारे भोग ते यथास्थित भोगीत असताही त्याच्या मनास कंटाळा येतो. ॥6-443॥

देवा, हे विघ्न आमच्यावर का कोसळले’ असा स्वर्गातील भोग भोगीत असता तो सारखा पश्चात्ताप करत असतो. ॥6-444॥

नंतर तो मनुष्यलोकात जन्मतो, पण सर्वधर्मांचे वसतिस्थान आणि वैभवरूप लक्ष्मीचे जे कुलरूपी शेत त्यामध्ये भातगोट्याचे रोपाप्रमाणे वाढतो. ॥6-445॥

जे कुल नीतीच्या मार्गाने चालते, सत्याने पवित्र झालेले बोलते आणि जे पहाणे असेल ते शास्त्रदृष्टीने पाहाते ॥6-446॥

ज्या कुळात वेद हे जागृत दैवत असते, शास्त्रविहित आचरण हाच ज्याचा व्यापार आहे व सारासार विचार हाच ज्याचा सल्लामसलत देणारा प्रधान आहे ॥6-447॥

ज्या कुळामधे चिंता ईश्वराचीच एकनिष्ठ पत्नी झालेली असते आणि ऋध्यादिक या ज्याच्या घरातील देवता आहेत ॥6-448॥

अशा रीतीने ज्या कुळात आपल्या पुण्याईच्या कमाईने सर्व सुखाचा व्यापार वाढला आहे त्या कुळात तो योगभ्रष्ट सुखाने जन्म घेतो. ॥6-449॥

अथवा जे अग्नीमधे हवन करतात आणि जे ब्रह्मनिष्ठ व वेदसंपन्न असतात व जे ब्रह्मसुखरुपी शेताचे मिरासदार असतात, ॥6-450॥

जे (एकमेवाद्वितीय ब्रह्म) या सिद्धांताच्या सिंहासनावर बसून त्रैलोक्यात राज्य करतात व हे संतोषाच्या वनात शब्द करणारे कोकिळ आहेत ॥6-451॥

जे विवेकरूप गावाच्या मुख्य ठिकाणी असलेल्या ब्रह्मरूप फळाचे नित्य सेवन करीत राहिले आहेत त्या योग्याच्या कुळात त्यास जन्म मिळतो. ॥6-452॥

अल्प वयातच त्याच्या ठिकाणी स्वरूपज्ञानाचा उदय होतो. ज्याप्रमाणे सूर्य उगवण्यापूर्वी अरुणोदयाचा प्रकाश होतो ॥6-453॥

त्याप्रमाणे योग्य अवस्थेची वाट न पहाता, प्रौढ वयरूपी गावाला पोहोचण्यापूर्वीच, अगोदरच लहानपणीच सर्वज्ञता त्याला माळ घालते. ॥6-454॥

पूर्वजन्मात तयार झालेली बुद्धी त्याला अनुकूल असल्यामुळे त्याचे मनच सर्व विद्यांना प्रसवते आणि मग सर्व शास्त्रे आपोआप त्याच्या मुखातून निघतात. ॥6-455॥

ज्याकरता देव कामनायुक्त होऊन स्वर्गात नेहेमी जप, होम इत्यादिक करत राहिले आहेत असा जो जन्म ॥6-456॥

व देवांनी भाट होऊन मृत्युलोकाचे वर्णन करावे असा जो जन्म, अर्जुना, त्याला प्राप्त होतो. ॥6-457॥

आणि मागल्या जन्मांची चांगली बुद्धी, जी त्याला मागील जन्माचा शेवट होण्याच्या वेळी प्राप्त झाली होती तीच चांगली बुद्धी मग या जन्मी त्याला सतत नवी प्राप्त होते. ॥6-458॥

एखादा भाग्यवान पुरुष पायाळू असून त्याला डोळ्यात घालण्याला दिव्यांजन मिळाल्यानंतर, तो जसा पाताळातील द्रव्य सहज पहातो ॥6-459॥

त्याप्रमाणे ज्या सिद्धांतात बुद्धीचा प्रवेश होत नाही अथवा जे सिद्धांत केवल गुरूकडून खरोखर कळावयाचे असतात, त्या सिद्धांतात त्याची बुद्धी यत्नावाचून प्रवेश करते. ॥6-460॥

बलवान इंद्रिये मनाच्या स्वाधीन होतात, मन प्राणवायूशी एक होते आणि प्राणवायु अनायासे मूर्ध्निआकाशास मिळू लागतो. ॥6-461॥

असे सहजच कसे काय होते ते समजत नाही. अभ्यास त्याला आपोआप येतो व समाधि त्याच्या मनातील घर विचारीत येते. ॥6-462॥

हा योगभ्रष्ट पुरुष योगरूपी आसनावरील जणुकाय भैरवदेवच अथवा योगारंभरूपी केळीची शोभाच किंवा जणु काय वैराग्याच्या पूर्णतेचा अनुभवच आकाराला आलेला आहे. ॥6-463॥

हा पुरुष म्हणजे संसार मोजण्याचे मापच किंवा अष्टांगयोगाची सामुग्री दाखवणारा जणू दिवाच होय. ॥6-464॥

त्याप्रमाणे हा पुरुष जसा काही संतोषाचाच बनवलेला अथवा सिद्धांच्या समुदायातून काढलेला असावा इतक्या योग्यतेचा साधकदशेतच तयार झालेला दिसतो. ॥6-465॥

कारण कोट्यावधी शतवर्षात हजारो जन्मांचे प्रतिबंध उल्लंघन करून तो आत्मसिद्धीच्या किनार्‍याला येऊन पोचला. ॥6-466॥

म्हणून सर्व साधन मात्र आपोआप त्याच्यामागे येतात. नंतर तो आयताच विवेकाच्या राज्यावर बसतो. ॥6-467॥

नंतर विचाराच्या वेगामुळे तो विवेकही मागे रहातो आणि मग विचारांच्या आवाक्याबाहेरचे जे स्वरूप ते तो स्वत: बनतो. ॥6-468॥

त्या ठिकाणी मनरूपी मेघ नाहीसा होतो व वार्‍याचा वारेपणा (चंचलपणा) संपतो आणि त्याचप्रमाणे आकाशदेखील आपण आपल्यातच मुरते. ॥6-469॥

तो ॐकाराच्या अर्धमात्रेत लीन व्हावा, इतके त्याला शब्दातीत सुख मिळते. म्हणून त्याच्याविषयी शब्द अगोदरच परत फिरतो. (शब्दाने ह्याचे वर्णन करता येत नाही.) ॥6-470॥

तात्पर्य अशी जी ब्रह्माची स्थिती जी सगळ्या गतींची गती आहे, त्या निराकार ब्रह्मस्थितीची हा मूर्ती होऊन रहातो. ॥6-471॥

त्याने मागील अनेक जन्मात विक्षेपरूपी केरकचरा काढून टाकला म्हणून या जन्मी उपजताक्षणीच लग्नघटका बुडाली. (त्याचा कर्मक्षय होऊन ब्रह्माशी ऐक्य होण्याची वेळ प्राप्त झाली). ॥6-472॥

आणि ज्याप्रमाणे ढग नाहीसा झाला की तो आकाशाशी एकरूप होतो, त्याप्रमाणे ब्रह्मरूपाशी त्याचे अभिन्नतेने लग्न लागते. ॥6-473॥

त्याचप्रमाणे हे अर्जुना, ज्या स्वरूपापासून विश्व उत्पन्न होते व फिरून ते विश्व ज्या स्वरूपी लीन होते, ते स्वरूप तो हल्लीच्या देहानेच होतो. ॥6-474॥

ज्या वस्तूच्या प्राप्तीच्या आशेने, धैर्यरूपी बाहूंचा विश्वास धरून, कर्मनिष्ठ लोक षट्कर्मांच्या प्रवाहामधे उडी टाकतात ॥6-475॥

अथवा ज्या एका वस्तुकरता ज्ञानी लोक ज्ञानाचे चिलखत अंगात घालून समरांगणामधे संसाराशी लढतात ॥6-476॥

अथवा तपी लोक ज्या स्वरूपप्राप्तीच्या इच्छेने तपरूपी तुटलेल्या निराधार व निसरड्या कड्यावर चढण्याचा प्रयत्न करतात ॥6-477॥

ते स्वरूप भजन करणार्‍या लोकांचा भजनाचा विषय आहे, जे स्वरूप यज्ञ करणार्‍या लोकांच्या यज्ञाचा विषय आहे, याप्रमाणे जे स्वरूप सर्वांना सर्वकाळी पूज्य आहे, ॥6-478॥

जे स्वरूप शेवटची गती आहे, साधकांचे साध्य आहे व जे एकच सिद्धतत्व आहे, ते स्वरूप तो योगी आपण स्वत: होतो. ॥6-479॥

म्हणून तो पुरुष कर्मनिष्ठांना पूज्य आहे. ज्ञानी पुरुषास जाणण्यास तो योग्य आहे आणि तपस्वी लोकांमधे तो मूळ तपोनाथ आहे. ॥6-480॥

जीव परमात्म्याच्या ऐक्याच्या ठिकाणी ज्याच्या मनाच्या वृत्तीचे येणे झाले, तो जरी देहधारी असला तरी त्याला असला महिमा प्राप्त होतो. ॥6-481॥

म्हणून याकारणास्तव हे अर्जुना, तू मनाने योगी हो असे मी तुला नेहेमी म्हणतो. ॥6-482॥

अर्जुना, योगी जो म्हणतात, तो देवांचा देव जाणावा. आणि माझे सुखसर्वस्व व माझा आत्मा तो आहे. ॥6-483॥

ज्या पुरुषाला भजन करणारा, भजन व भज्य अशी भक्तिसाधनांची जी त्रिपुटी, ती सर्व अनुभवाने सदोदित मद्रूपच आहे. ॥6-484॥

मग त्याच्या आमच्या प्रेमाचे स्वरूप शब्दाने सांगता येईल, अर्जुना, असा तो खरोखर नाही. ॥6-485॥

त्या ऐक्यभावाच्या प्रेमाला जर योग्य उपमा हवी असेल तर मी देह व तो आत्मा ही होय. ॥6-486॥

या प्रमाणे तेथे भक्तरूपी चकोरांचे चंद्र, त्रैलोक्याचे एकच राजे, गुणांचे समुद्र असे जे श्रीकृष्णपरमात्मा, ते असे बोलले असे संजय म्हणाला. ॥6-487॥

तेथे भगवंताचे बोलणे ऐकावे अशी जी अर्जुनाला तीव्र इच्छा झाली होती ती पहिल्यापेक्षा दुप्पट झाली. असे भगवंताला कळून आले. ॥6-488॥

त्यामुळे त्याच्या मनात सहजच संतोष उत्पन्न झाला. कारण त्याच्या बोलण्याचे यथार्थ ग्रहण करणारा अर्जुनरूपी आरसा त्याला प्राप्त झाला होता. त्या आनंदाच्या योगाने अंत:करण प्रफुल्लित झालेला श्रीकृष्ण आता सविस्तर सांगेल ॥6-489॥

तो प्रसंग पुढे आहे. जेथे शांत रस स्पष्ट दिसेल असे जे प्रतिपाद्य विषयरूपी बीजाचे साठवण ते मोकळे करून विस्तृत तर्‍हेने श्रोत्यांच्या मनात पेरण्यात येईल. ॥6-490॥

कारण की सर्वगुणाच्या दृष्टीने मानसिकतारूपी डिखळे विरघळून योग्य चित्ताचे वाफे सहज तयार झाले. ॥6-491॥

आणखी सोन्यासारखा अवधानरूपी वापसा मिळाला. म्हणून श्रीनिवृत्तिनाथांना पेरण्याची इच्छा झाली. ॥6-492॥

ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात, सद्गुरूंनी कौतुकाने मला चाडे केले व माझ्या मस्तकावर हात ठेवला, ते उघड उघड बीजच घातले. ॥6-493॥

म्हणून या माझ्या मुखातून जे निघेल ते संतांच्या मनाला खरोखर पटेल. श्रोते म्हणतात, हे रूपक राहू दे. श्रीकृष्ण परमात्मा जे काही म्हणाले ते तू सांग. ॥6-494॥

असे म्हटल्यावर ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात ते मी सांगतो. पण ते मनाच्या कानाने ऐकले पाहिजे. माझे शब्द बुद्धीच्या डोळ्यांनी पाहिले पाहिजेत. हे माझे शब्द चित्त देऊन त्याचा मोबदला घेतले पाहिजेत. ॥6-495॥

हे शब्द अवधानाच्या द्वारा मनाच्या आत न्यावेत. हे शब्द सज्जनांच्या बुद्धीला समाधान देतील. ॥6-496॥

हे शब्द आत्महिताला स्थिर करतील. पूर्ण अवस्थेला जगवितील आणि जीवाला सुखाची लाखोली वाहवतील. ॥6-497॥

आता अर्जुनाशी श्रीकृष्ण चांगले कौतुकाने बोलले ते त्यांचे बोलणे मी ओवी छंदाने सांगेन. ॥6-498॥