||ॐ नमो ज्ञानेश्वरा||

आज श्रवणेंद्रियांना सुकाळ झाला, कारण गीतेसारखा ठेवा पहावयास मिळाला. जसे काही स्वप्नच खरे व्हावे तसे आता झाले आहे. ॥4-1॥

अगोदरच ही विचाराची कथा, त्यात तिचे प्रतिपादन जगात श्रेष्ठ असे श्रीकृष्ण करीत असून भक्तांमधे श्रेष्ठ असणारा अर्जुन ते ऐकत आहे. ॥4-2॥

ज्याप्रमाणे पंचमस्वर व सुवास किंवा सुवास व उत्तम रुचि यांच्या गोड मिलाफाचा योग यावा (त्याप्रमाणे) या कथेतील चर्चेचा योग मोठ्या बहारीचा जमला आहे. ॥4-3॥

काय दैवाचा जोर आहे पहा ! कारण या जोरामुळे ही अमृताची गंगाच लाभली म्हणावयाची, किंवा श्रोत्यांची जपतपादी अनुष्ठाने या कथेच्या रूपाने फळास आली आहेत. ॥4-4॥

आता एकूण एक इंद्रियांनी श्रवणेंद्रियांचा आश्रय करावा आणि मग गीता नावाच्या या संवादाचे सुख भोगावे. ॥4-5॥

हा अप्रासंगिक पाल्हाळ पुरे कर व कृष्ण व अर्जुन हे दोघे जे काही बोलत होते ती हकिकत सांग. असे श्रोते म्हणाले. ॥4-6॥

ज्ञानदेव सांगतात की त्यावेळी संजय धृतराष्ट्राला म्हणाला – खरोखर भाग्यानेच अर्जुनाचा आश्रय केला. असे म्हटले पाहिजे. कारण प्रत्यक्ष श्रीकृष्ण त्याच्याशी मोठ्या प्रेमाने बोलत आहेत ॥4-7॥

आपला बाप वसुदेव याला जे सांगितले नाही, आपली आई देवकी हिला जे सांगितले नाही, आपला भाऊ बळिभद्र यालाही जे सांगितले नाही ते रहस्य श्रीकृष्ण अर्जुनाजवळ बोलत आहे. ॥4-8॥

देवी लक्ष्मी एवढी जवळ असणारी पण या प्रेमाचे सुख तिलाही कधी दिसले नाही. कृष्णाच्या प्रेमाचे फळ यालाच आज लाभत आहे ॥4-9॥

सनकादिकांच्या (परमात्मसुखाबद्दलच्या) आशा खरोखर खूपच बळावल्या होत्या, पण त्याही इतक्या प्रमाणात यशाला आल्याच नाहीत. ॥4-10॥

त्या जगदीश्वराचे प्रेम येथे (या अर्जुनावर) अगदी निरुपम दिसत आहे. या पार्थाने कसे उत्कृष्ट पुण्य केले आहे बरे ! ॥4-11॥

पहा, त्या अर्जुनाच्या प्रीतीमुळे हा कृष्ण वास्तविक निराकार असून साकार झाला, त्या अर्जुनाची देवाशी एकरूपता मला चांगलीच पटते. ॥4-12॥

नाहीतर हा योग्यांना सापडत नाही, वेदांच्या अर्थाला सापडत नाही, ध्यानाचीही येथे नजर पोचत नाही. ॥4-13॥

अशी जी आत्मस्थिती, तद्रूप असणारा हा श्रीकृष्ण मूळाचाच अचल आहे पण आज या अर्जुनावर किती कृपावंत झाला आहे ! ॥4-14॥

हा त्रैलोक्यरूप वस्त्राची घडी असून आकाराच्या पलीकडचा आहे, पण या अर्जुनाच्या प्रेमाने कसा आटोपशीर झाला आहे. ॥4-15॥

मग देव म्हणाला. अरे अर्जुना, हाच निष्काम-कर्मयोग आम्ही सूर्याला सांगितला, परंतु ती गोष्ट फार दिवसांची आहे. ॥4-16॥

मग त्या विवस्वान सूर्याने या योगाची संपूर्ण माहिती वैवस्वत मनूला उत्तमप्रकारे सांगितली. ॥4-17॥

वैवस्वत मनूने याचे स्वत: आचरण केले आणि मग आपला मुलगा जो इक्ष्वाकु त्याला त्याचा उपदेश केला. अशी ही परंपरा मुळापासून चालत आलेली आहे. ॥4-18॥

मग आणखीही या निष्काम-कर्मयोगाला जणणारे राजर्षी पुढे होऊन गेले. पण तेव्हापासून आता हल्ली हा निष्काम कर्मयोग कोणालाही ठाउक नाही. ॥4-19॥

कारण प्राण्यांचा सगळा भर विषयवासनेवर पडला आहे. व त्यांचा सगळा जीव काय तो या देहावर आहे, म्हणून त्यांना आत्मज्ञानाचा विसर पडला. ॥4-20॥

आत्मबोधाची आस्था बाळगणारी बुद्धी आड मार्गाला लागल्यामुळे लोकांना विषयसुख आत्यंतिक सुख वाटू लागले व देहादिक प्रपंच हा प्राणाप्रमाणे प्रिय वाटू लागला. ॥4-21॥

नाही तर दिगंबरांच्या गावी उंची वस्त्रे काय करावयाची आहेत ? जन्मांधाला सूर्य काय उपयोगाचा ? सांग बरे. ॥4-22॥

किंवा बहिर्‍याच्या सभेत गाण्याला कोण किंमत देणार ? किंवा कोल्ह्यांच्या मनात चांदण्यांबद्दल प्रेम कधी उत्पन्न होईल काय ? ॥4-23॥

चंद्राचा उदय होण्याच्या अगोदरच ज्यांचे असलेले डोळे फुटतात निरुपयोगी होतात ते कावळे चंद्राला कसे बरे ओळखणार ? ॥4-24॥

त्याप्रमाणे वैराग्य नगराच्या शिवेचेही ज्यांनी कधी दर्शन घेतले नाही, विवेक कशाला म्हणतात ते ज्यांना माहीत नाही, त्या मूर्खांना माझी प्राप्ती कशी बरे होईल ? ॥4-25॥

हा मोह इतका कसा बरे वाढला कोण जाणे ? त्यामुळे बहुतेक काळ व्यर्थ गेला. आणि म्हणून या लोकातला हा निष्काम कर्मयोग बुडाला. ॥4-26॥

तोच हा योग अर्जुना, आम्ही तुला आज खरोखर सांगितला, याविषयी संशय ठेऊ नकोस. ॥4-27॥

हा योग म्हणजे माझ्या जीवाची अगदी गुप्त गोष्ट आहे. पण ती तुझ्यापासून कशी चोरून ठेऊ ? कारण तू माझा अगदी लाडका आहेस. ॥4-28॥

अर्जुना तू प्रेमाचा पुतळा, भक्तीचा जिव्हाळा व सख्याची जीवनकला आहेस. ॥4-29॥

अर्जुना, तू निकटसंबंधाचे ठिकाण आहेस. (तुझा व माझा संबंध अगदी निकटचा आहे.) यावेळी तुझी फसवणूक कशी करावी ? जरी आम्ही युद्धाला सज्ज झालो आहो ॥4-30॥

तरी क्षणभर ते बाजूला ठेऊन या गडबडीचाही विचार मनात न आणता, प्रथम तुझे अज्ञान घालवून टाकले पाहिजे. ॥4-31॥

तेव्हा अर्जुन म्हणाला, कृपानिधे श्रीकृष्णा, पहा बरे, आई आपल्या मुलावर ममता करते यात नवल ते काय ? ॥4-32॥

संसारतापाने थकलेल्याची तू सावली आहेस. अनाथ जीवांची आई आहेस. आम्हाला तर केवळ तुझ्या कृपेनेच जन्मास घातले आहे. ॥4-33॥

देवा आईने एखाद्या पांगळ्या मुलाला जन्म दिला तर जन्मापासून त्याचा त्रास तिला काढावा लागतो. (तोच प्रकार येथे आहे). या तुझ्या गोष्टी तुझ्यासमोर काय बोलाव्यात ? ॥4-34॥

आता मी जे काही विचारीन त्याकडे चांगले चित्त दे. त्याचप्रमाणे देवा, माझ्या या एका बोलाचा मुळीच राग धरू नकोस. ॥4-35॥

अनंता, पूर्वीची गोष्ट म्हणून जी तू मला सांगितलीस, ती क्षणभर माझ्या मनाला पटतच नाही. ॥4-36॥

पहा तो विवस्वत म्हणजे कोण हे वाडवडिलांना सुद्धा ठाउक नाही, तर तू त्याला उपदेश केलास हे कसे बरे शक्य आहे ? ॥4-37॥

तो तर फार पूर्वीच्या काळचा असे ऐकतो, आणि तू श्रीकृष्ण तर आजच्या काळचा, म्हणून हे देवा तुझे बोलणे विसंगत आहे. ॥4-38॥

तसेच देवा, तुझे चरित्र मला कसे काय कळणार ? तेव्हा हे एकदम खोटे तरी कसे म्हणावे ? ॥4-39॥

पण तू या सूर्याला उपदेश कसा केलास ? हीच सगळी हकिकत मला पटेल अशी सांग. ॥4-40॥

त्यावर श्रीकृष्ण म्हणाले, अर्जुना जेव्हा तो विवस्वान होता तेव्हा आम्ही नव्हतो अशी जर तुझ्या चित्ताला भ्रांती झाली आहे ॥4-41॥

तरी अरे, तुला हे माहीत नाही की आतापर्यंत तुमचे व आमचे कितीतरी जन्म होऊन गेलेले आहेत. पण तुला त्या जन्मांची आठवण नाही. ॥4-42॥

ज्या ज्या वेळी जे जे रूप घेऊन आम्ही अवतरलो ते ते सगळे जन्म अर्जुना मला आठवतात. ॥4-43॥

म्हणून मला मागचे सगळे आठवते. मी जन्मरहित आहे, पण मायेच्या योगाने जन्म घेतो. ॥4-44॥

माझा अविनाशपणा तर नाहीसा होत नाही पण जन्माला येणे व जाणे ही जी एक क्रिया माझ्या संबंधाने दिसते ती माझ्या ठिकाणी मायेच्या योगाने भासते. ॥4-45॥

माझे स्वातंत्र्य तर बिघडतच नाही, परंतु मी कर्माधीन आहे असे जे दिसते ते भ्रांत बुद्धी असली तरच दिसते, एरवी दिसत नाही. ॥4-46॥

किंवा एकाच वस्तूची दोन रूपे दिसतात, पण ती केवळ आरशाच्या योगाने दिसतात. एरवी त्या मूळ वस्तूचा विचार केला तर तिला दुसरे रूप आहे काय ? ॥4-47॥

तसा अर्जुना मी निराकारच आहे, पण मायेचा जेव्हा आश्रय करतो तेव्हा काही विशेष कार्यासाठी मी सगुणरूपाच्या वेषाने नटतो. ॥4-48॥

कारण की जेवढे म्हणून धर्म आहेत तेवढ्या सर्वांचे प्रत्येक युगात मी रक्षण करावे असा क्रम स्वभावत:च चालत आलेला आहे. ॥4-49॥

म्हणून ज्या वेळेला अधर्म हा धर्माचा पराभव करतो त्या वेळेला मी आपला जन्मरहितपणा बाजूस ठेवतो व आपले अव्यक्तपणही मनात आणत नाही. ॥4-50॥

त्यावेळी स्वजनांच्या (भक्तांच्या) कैवारासाठी साकार होऊन देह धारण करून मी अवतरतो. आणि मग अज्ञानरूपी अंधकार पार नाहीसा करून टाकतो. ॥4-51॥

अधर्माची हद्द तोडून टाकतो. दोषांच्या सनदा फाडून टाकतो आणि सज्जनांच्या हातून सुखाची ध्वजा उभारवितो. ॥4-52॥

दैत्यांच्या कुळाचा नाश करतो, साधूंचा गेलेला मान पुन्हा प्रस्थापित करतो. आणि धर्म व नीती यांची सांगड घालतो. ॥4-53॥

मी विवेकदीपाला आलेली अविवेकाची काजळी झाडून तो प्रज्वलित करतो. त्यावेळी योग्यांना निरंतर दिवाळी होते. ॥4-54॥

तेव्हा सर्व जग आत्मसुखाने भरून जाते, फक्त धर्मच जगात नांदू लागतो आणि भक्तांना सात्विकतेची दोंदे येतात. ॥4-55॥

ज्यावेळेला अर्जुना माझी मूर्ती प्रगट होते त्य़ावेळेला पापांचा पर्वत नाहीसा होतो आणि पुण्याचा प्रात:काळ होतो. ॥4-56॥

अशा या कामाकरता मी प्रत्येक युगात अवतार घेतो, परंतु हेच तत्व जो ओळखतो, तो या जगात खरा विचारी होय. ॥4-57॥

मी अजत्व कायम ठेऊन जन्मतो, क्रियाशून्य असूनही कर्मे करतो, हे माझे अलिप्तपण जो जणतो तोच श्रेष्ठप्रतीचा मुक्त होय. ॥4-58॥

तो व्यवहारात वागला तरी आसक्तीने अहंकारवृत्तीने वागत नाही, देहधारी असूनही देहभावाला वश होत नाही आणि मरणोत्तर माझ्याच रूपात येऊन मिळतो. ॥4-59॥

एरवी आपल्या किंवा दुसर्‍या बद्दल जे शोक करीत नाहीत, ज्यांच्या कामना नाहीशा झालेल्या असतात जे केव्हाही क्रोधाच्या वाटेने जात नाहीत ॥4-60॥

माझ्या भावनेने जे नेहेमी संपन्न असतात, माझ्याच सेवेकरता ज्यांचे जिणे असते, आत्मज्ञानाने जे संतोष पावलेले असतात व ज्यांची विषयांवरील प्रीती नष्ट झालेली असते ॥4-61॥

जे तपाच्या तेजाचे पुंज असतात, किंवा जे ज्ञानाचे केवळ एकच ठिकाण असतात, जे तीर्थांना पवित्रता देणारे, फार काय, जे मूर्तिमंत तीर्थच असतात ॥4-62॥

ते सहजच माझ्या स्वरूपाला मिळतात, ते मीच होऊन रहातात, कारण त्यांच्यात व माझ्यात मग पडदाच उरत नाही. ॥4-63॥

सांग बरे कलंक (कळकवण्याचा गुण) व काळिमा (काळसरपणा) हे दोन पितळेचे गुण जर पूर्णपणे नाहीसे झाले तर मग आणखी सोने प्राप्त करून घेण्याची जरुर आहे काय ? ॥4-64॥

त्याचप्रमाणे यमनियमांच्या कसास जे उतरले, तपाने व ज्ञानाने जे शुद्ध झाले, ते मद्रूप झाले यात संशय कसला ? ॥4-65॥

दुसरे असे पहा की जे जशी माझी भक्ती करतात त्यांच्यावर मी तसेच उलट (त्याचप्रमाणात) प्रेम करतो. ॥4-66॥

हे पहा, जेवढे म्हणून मनुष्यप्राणी आहेत तेवढ्या सर्वांच्या मनाचा स्वाभाविक कल माझी भक्ती करण्याकडे असतो. ॥4-67॥

पण ज्ञान नसल्यामुळे त्यांचे सर्व बिघडते. ते असे की त्यांच्या ठिकाणी भेदबुद्धी उत्पन्न होते, त्यामुळे ते मी जो एक, त्या माझ्या ठिकाणी अनेकत्वाची कल्पना करतात. ॥4-68॥

म्हणून जेथे वास्तविक अभेद म्हणजे भेदशून्यता आहे तेथे त्या परमात्म्याच्या ठिकाणी ते भेद पहातात. जो नामरहित आहे त्याला ते नाव देतात. वास्तविक जो चर्चेचा विषयच होऊ शकत नाही त्याला ते देव किंवा देवी म्हणतात. ॥4-69॥

भेदबुद्धीला वश होऊन घोटाळ्यात पडल्यामुळे जो परमात्मा सर्व ठिकाणी नेहेमी वास्तविक सारखा आहे, त्याच्या ठिकाणी ते चांगला, वाईट असे भेद पाडतात. ॥4-70॥

मग नाना प्रकारचे हेतु मनात धरून आपण मानलेल्या निरनिराळ्या देवतांची विधीपूर्वक उपासना करतात. ॥4-71॥

अशा रीतीने जे जे (त्यांच्या) मनात असते ते ते सगळे त्यांना प्राप्त होते. पण ते केवळ त्यांच्याच कर्माचे फळ आहे हे तू परंतप अर्जुना, निश्चयाने समज. ॥4-72॥

एरवी चांगला विचार करून पाहिले तर फल देणारे किंवा घेणारे दुसरे खात्रीने कोणीही नाही, या मनुष्यलोकांमध्ये फक्त कर्मच फल देणारे आहे. ॥4-73॥

ज्याप्रमाणे शेतात जे पेरावे त्यावाचून तेथे दुसरे उत्पन्न होत नाही किंवा आरशात जे पहावे तेच त्यांना त्यात दिसते ॥4-74॥

किंवा अर्जुना, ज्याप्रमाणे डोंगराच्या पायथ्याशी आपणच बोललेला शब्द काही कारणाने प्रतिध्वनीचे रूप घेऊन तसाच उमटतो ॥4-75॥

त्याप्रमाणे अर्जुना या सर्व उपासनांचा मी केवल साक्षी आहे. येथे ज्याच्या त्याच्या भावनेला अनुसरून फलाची प्राप्ती होते. ॥4-76॥

आता याप्रमाणे तू असे लक्षात घे की हे ब्राह्मणादि चार वर्ण आहेत ते मी गुण व कर्म यांच्या विभागाच्या अनुरोधाने उत्पन्न केले आहेत. ॥4-77॥

ही व्यवस्था माझ्यामुळॆच रूढ झाली आहे. परंतु ही मी केलेली नाही. अरे अर्जुना, हे ज्याने तत्वत: ओळखले तो कर्मबंधापासून मुक्त झाला. ॥4-78॥

कारण की निरनिराळे स्वभावधर्म व गुण यांच्या धोरणाने त्या चारही वर्णांच्या कर्मांची मी योजना केली आहे. ॥4-79॥

अर्जुना हे सर्व मनुष्य वस्तुत: एकच खरे, परंतु चार वर्णात त्यांची विभागणी झाली. या प्रमाणे ही निवड स्वभावत: गुणकर्मांमुळे केलेली आहे. ॥4-80॥

म्हणून अर्जुना, ऐक. ही वर्णभेदाची व्यवस्था अशी असल्यामुळे तिचा कर्ता मी मुळीच नाही ॥4-81॥

अर्जुना पूर्वी जे मुमुक्षू होऊन गेले त्यांनी मी असाच आहे हे जाणून सर्व कर्मांचे आचरण केले. ॥4-82॥

परंतु भाजलेले बी जरी पेरले तरी उगवत नाही, त्याप्रमाणे त्यांची ती कर्मे खरी, पण त्यांना कर्मबंधनातून सोडवायला तीच कारण झाली. ॥4-83॥

याबाबतीत अर्जुना, आणखी एक गोष्ट महत्वाची आहे. हा कर्माकर्मांचा विचार जाणत्या पुरुषालादेखील आपल्या बुद्धीने करता येईल असा नाही. ॥4-84॥

कर्म कशाला म्हणावे, अथवा अकर्माचे लक्षण काय याचा विचार करता करता शहाणे सुद्धा घोटाळ्यात पडतात. ॥4-85॥

ज्याप्रमाणे खोटे नाणे हुबेहूब खर्‍यासारखेच असल्यामुळे सराफाच्याही नजरेला संशयात घालते ॥4-86॥

तसे केवळ मनाच्या संकल्पमात्रेकरून प्रतिसृष्टी उत्पन्न करण्याचे सामर्थ्य ज्यांना आहे ते ज्याला भ्रमाने नैष्कर्म्य असे समजतात ते वास्तविक कर्म असून कर्माच्या पाशात सापडतात. ॥4-87॥

याबाबतीत चांगले चांगले दूरदर्शीही देखील मूढ बनतात. तेथे बिचार्‍या मूर्खांची काय कथा ? म्हणून आता तीच गोष्ट (कर्माकर्मविवेक) तुला सांगतो ऐक. ॥4-88॥

तर ज्याच्या योगाने स्वभावत: (आपोआप) हे विश्व आकाराला येते, तेच कर्म होय. या ठिकाणी त्याच कर्माचे यथार्थ ज्ञान पहिल्याने करून घेतले पाहिजे. ॥4-89॥

मग वर्ण व आश्रम यांना जे कर्म विशेष योग्य म्हणून वेदात सांगितले आहे त्याची देखील त्याच्या उपयुक्ततेसह चांगली ओळख करून घेतली पाहिजे. ॥4-90॥

त्यानंतर ज्याला निषिद्ध (कर्म) म्हणतात त्याचेही स्वरूप ओळखणे जरुर आहे. या ठिकाणी एवढे झाले म्हणजे मनुष्य मग सहजच कर्म करीत असता गुंतत नाही (कर्माने बद्ध होत नाही.) ॥4-91॥

एरवी हे सर्व जग कर्माच्या आधीन आहे असा याचा या कर्माचा विस्तार दुर्बोध आहे. पण अर्जुना ते असो. आता कृतकृत्य पुरुषाचे लक्षण ऐक. ॥4-92॥

सर्व कर्मांचे आचरण करीत असताही आपण खरोखर कर्म करीत नाही हे जो जाणतो व कर्मांबरोबर त्यांच्या फलाची आशा धरत नाही ॥4-93॥

आणि कर्तव्य करण्याला जगात दुसरेपणाने काहीच नसते अशा नैष्कर्म्यतेचा चांगला बोध ज्याला झालेला असतो ॥4-94॥

तरी जो सर्व कर्मसमुदायाचे उत्तम प्रकारे आचरण करतांना दिसतो तोच या लक्षणांवरून ज्ञानी आहे असे जाणावे. ॥4-95॥

ज्याप्रमाणे जो पाण्यापाशी उभा राहिलेला असतो, तो जरी आपण पाण्यात आहो असे पहात असतो तरी त्याला नि:संशय खरे ज्ञान असते की आपण वेगळे आहो. पाण्यात नाही. ॥4-96॥

अथवा जो नावेत बसून जातो त्याला किनार्‍यावरची झाडे भरभर चालली आहेत असे दिसते. पण वस्तुस्थिती जेव्हा तो पाहू लागतो तेव्हा ती झाडे स्थिर आहेत असे तो म्हणतो. ॥4-97॥

त्याप्रमाणे सर्व कर्माचे आचरण तो करीत असतो, पण ते कर्माचरण उघड उघड केवळ आभासात्मक आहे, असे मानून मग आपण कर्मरहित आहो हे तो जाणतो. ॥4-98॥

आणि सूर्य उदय व अस्त पावतो, या एका प्रमाणावरून तो चाललेला भासतो, पण वास्तविक तो चालत नाही, त्याप्रमाणे तो कर्माचरण करीत असताही आपले नैष्कर्म्य जाणतो. ॥4-99॥

ज्याप्रमाणे पाण्यात सूर्याचे प्रतिबिंब पडलेले दिसते पण त्यावरून प्रत्यक्ष बिंब त्यात बुडाले असे होत नाही, त्याप्रमाणे तो दिसण्यात सामान्य माणसासारखा दिसतो पण त्याच्या ठिकाणी मनुष्यव नसते. (मनुष्याचे सामान्य गुण नसतात.) ॥4-100॥

त्याने विश्व पाहिले नसतांनाही ते पाहिल्याप्रमाणेच आहे. काही न करताही सर्वकाही केल्याप्रमाणेच आहे व भोग्य वस्तूंचा उपभोग न घेताही त्या भोगल्याप्रमाणेच आहेत. ॥4-101॥

एकाच ठिकाणी तो बसून असला तरी तो सर्वत्र गेल्याप्रमाणेच आहे. फार कशाला ? तो स्वत: विश्वरूपच झालेला असतो असे समज. ॥4-102॥

ज्या पुरुषाच्या ठिकाणी कर्माविषयी तर कंटाळा नसतो पण ज्याच्या चित्तात फलाची इच्छा चुकून केव्हाही प्रवेश करत नाही ॥4-103॥

आणि हे कर्म मी करीन, अथवा आरंभलेले मी पुरे करीन ह्या कल्पनेनेही ज्याचे मन विटाळत नाही ॥4-104॥

ज्ञानरूपी अग्नीच्या द्वारा ज्याने सर्व कर्मे जाळून टाकली आहेत, तो मनुष्याचे रूप घेतलेलेले प्रत्यक्ष ब्रह्मच आहे असे तू समज. ॥4-105॥

तो शरीराविषयी उदास असतो, फलाचा उपभोग घेण्याविषयी निरिच्छ असतो व नेहेमी आनंदरूप होऊन राहिलेला असतो. ॥4-106॥

अर्जुना, तो संतोषाच्या गाभार्‍यात जेवीत असता आत्मबोधाच्या पक्वान्नाला पुरे असे कधी म्हणतच नाही. ॥4-107॥

अहंकाराच्या वृत्तीसह आशेचा बली देऊन टाकून नित्य वाढणार्‍या आवडीने परमानंदाची रुचि तो कितीतरी घेत असतो, ॥4-108॥

म्हणून वेळेवर जे जे मिळेल, त्यातच तो संतुष्ट असतो. त्याला आपले व परके ही दोन्ही नाहीत. ॥4-109॥

तो दृष्टीने जे पहातो ते आपणच होऊन जातो, आणि जे ऐकतो तेच तो झालेला असतो. ॥4-110॥

पायाने जे चालतो, तोंडाने जे काही बोलतो, तात्पर्य याप्रमाणे जेवढे म्हणून व्यापार त्याच्याकडून होतात तेवढे सर्व तोच स्वत: झालेला असतो. ॥4-111॥

हे असो, पहा, हे विश्वच ज्याला आपल्याहून वेगळे दिसत नाही, आता त्याला कर्म ते कसले व बाधा ती काय करणार ? ॥4-112॥

ज्या द्वैतापासून हा मत्सर उत्पन्न होतो ते द्वैत ज्याच्या ठिकाणी मुळीच उरलेले नाही, तो निर्मत्सर आहे, हे काय शब्दांनी बोलून दाखवले पाहिजे काय ? ॥4-113॥

म्हणून तो सर्व प्रकारे मुक्त आहे, कर्म करीत असताही कर्मरहित आहे व गुणयुक्त असूनही गुणातीत आहे ह्यात संशय नाही. ॥4-114॥

तो देहधारी तर असतोच, पण (निर्गुण) चैतन्यासारखा दिसतो. परब्रह्माच्या कसोटीने त्यास पाहिले असता तो अगदी शुद्ध आहे असे आढळून येते. ॥4-115॥

असे असून देखील केवळ लीलेने त्याने जरी यज्ञादिक कर्मे केली तरी ती सर्व त्याच्याच ठिकाणी लय पावतात. ॥4-116॥

आकाशात अकाली आलेले मेघ ज्याप्रमाणे काही जोर न करता आले तसे आपोआप जागच्या जागी विरून जातात ॥4-117॥

त्याचप्रमाणे वेदांनी सांगितलेल्या एकूण एक विधानांचे यथासांग जरी तो अनुष्ठान करतो, तरी त्याच्या ऐक्यभावनेमुळे ती शेवटी ऐक्यालाच मिळतात. (त्याच्या ठिकाणी दुजाभाव नसल्यामुळे त्याच्याच ठिकाणी ती लय पावतात. ॥4-118॥

कारण हे यज्ञरूपी कर्म व ते करणारा मी, किंवा या यज्ञामधे (अमूक) हा भोक्ता अशी बुद्धीची भिन्नता त्याच्या ठिकाणी असत नाही. म्हणून (वरच्या ओवीत सांगितल्याप्रमाणे सर्व कर्मे याच्या ठिकाणी लय पावतात. ॥4-119॥

जे जे इष्ट यज्ञ करतो, त्यातील होमद्रव्ये, मंत्र इत्यादी सर्व, तो आत्म्याच्या ठिकाणी स्थिरबुद्धी असलेला पुरुष अविनाश बुद्धीने (ती ब्रह्मच आहेत अशा बुद्धीने) पहातो. ॥4-120॥

म्हणून कर्म ब्रह्मच आहे असे साम्य ज्याच्या प्रतीतीला आले त्याने कर्तव्य कर्म जरी केले तरी अर्जुना ते नैष्कर्म्यच होय. ॥4-121॥

आता ज्यांचे अविचाररूप बालपण गेलेले आहे (म्हणजे ज्यांना विवेकरूप तारुण्य ज्यांना प्राप्त झालेले आहे), ज्यांनी विरक्तीशी लग्न लावले आहे आणि मग ज्यांनी योगरूप अग्नीची उपासना स्वीकारली आहे ॥4-122॥

जे रात्रंदिवस यज्ञ करण्यात गुंतलेले आहेत, ज्यांनी गुरुवाक्यरूपी अग्नीमधे मनासह अविद्येची आहुती देऊन हवन केले आहे, ॥4-123॥

ते योगरूपी अग्नीचे ग्रहण केलेले अग्निहोत्री, जो यज्ञ करतात त्यास दैवयज्ञ असे म्हणतात. अर्जुना, तेथे त्यांनी आत्मसुखाचीच इच्छा धरलेली असते. ॥4-124॥

देहाची जोपासना प्रारब्धवशात होत आहे असा ज्याचा पूर्ण विश्वास असतो, तो देहाच्या पोषणाविषयी मनात चिंता वहात नाही. तो या दैवयज्ञरूप योगाने महायोगी झालेला आहे असे समज. ॥4-125॥

दुसरा प्रकार आता तुला सांगतो ऐक. जे ब्रह्मरूप अग्नीचे अग्निहोत्री आहेत, ते यज्ञाची यज्ञानेच उपासना करतात. ॥4-126॥

धारणा-ध्यान-समाधिरूप संयम, हेच कोणी अग्निहोत्र, त्याचे आचरण करणारे कित्येक मूलबंधादिक तीन बंधरूपी मंत्रद्वारा इंद्रियरूपी पवित्र द्रव्यांनी यज्ञ करतात. ॥4-127॥

दुसरे कित्येक वैराग्यरूपी सूर्य उगवल्यावर संयमरूप कुंडांची रचना करतात व मग त्या कुंडात इंद्रियरूप अग्नी प्रकट होतो. ॥4-128॥

त्या इंद्रियरूप अग्नीतून वैराग्याची ज्वाळा निघते, तेव्हा कामक्रोधादी विकारांची लाकडे पेटू लागतात. त्यावेळी आहवनीयादिक अग्नि असलेल्या इंद्रियरूपी पाच कुंडातून आशारूप धूर नाहीसा होतो. ॥4-129॥

मग वेदात सांगितलेल्या विधिवाक्यांच्या कुशलतेने इंद्रियरूप अग्नि असलेल्या कुंडात विषयरूप अनेक आहुति देऊन यज्ञ करतात. ॥4-130॥

अर्जुना वर सांगितल्याप्रमाणे कोणी एक आपल्या सर्व दोषांचे क्षालन करतात, दुसरे कोणी हृदयाची अरणी करून विवेकाचा मंथा करतात. ॥4-131॥

तो मंथा शांतीने बळकट धरतात व वरून सात्विक धैर्याने दाबून गुरूपदेशरूपी जोर लाऊन ओढतात. ॥4-132॥

याप्रमाणे समरसतेने मंथन केले म्हणजे त्याचा ताबडतोप उपयोग होतो. तो हा की ज्ञानाग्नी प्रकट होतो. ॥4-133॥

प्रथम ऋद्धिसिद्धीचा मोह, हाच कोणी धूर, तो नाहीसा होतो. मग ज्ञानाग्नीची बारीकशी ठिणगी उत्पन्न होते. ॥4-134॥

यमदमांनी आयते वाळवून ठेविलेले मोकळे मन हेच त्या ज्ञानरूपी ठिणगीला पेटवण घालतात. ॥4-135॥

त्या पेटवणाच्या सहाय्याने ज्वाला प्रदीप्त होतात. मग त्यात नाना प्रकारच्या वासनारूपी समिधा ममतारूपी तुपासह जाळतात. ॥4-136॥

तेथे दीक्षित म्हणजे यज्ञकर्ता पुरुष मी ब्रह्मच आहे या मंत्राने त्या प्रदीप्त अशा ज्ञानाग्नीत इंद्रियकर्मांच्या आहुती देतो. ॥4-137॥

नंतर प्राणक्रियेच्या स्रुवेने ज्ञानाग्नीमधे पूर्ण आहुती दिल्यावर त्यावेळी ऐक्यबोध होऊन अवभृथस्नान त्याला सहजच होते. ॥4-138॥

संयमाग्नीत (इंद्रियादिक होमद्रव्यांचे) हवन करून शिल्लक राहिलेले जे आत्मज्ञानाचे सुख, तोच पुरोडाश मग ते सेवन करतात. ॥4-139॥

अशा या यज्ञांनी कित्येक जण आजपर्यंत या त्रिभुवनात मुक्त होऊन गेलेले आहेत. तरी त्य़ा सर्वांची फलप्राप्ती एकच आहे. ॥4-140॥

त्यापैकी काहींना ‘द्रव्ययज्ञ’ अशी संज्ञा आहे. काही यज्ञ तपरूप सामुग्रीने उत्पन्न होतात. कित्येक ‘योगयज्ञ’ म्हणून सांगितले आहेत. ॥4-141॥

कित्येकात शब्दांनी शब्दाचे हवन करतात, त्यास ‘वाग्यज्ञ’ असे म्हणतात. ज्यात ज्ञानाने ज्ञेय (जाणावयाची वस्तु ब्रह्म) जाणता येते, तो ‘ज्ञानयज्ञ’ होय. ॥4-142॥

अर्जुना, हे सर्व यज्ञ कठिण आहेत. कारण त्यांचे अनुष्ठान करणे अतिशय त्रासाचे आहे. परंतु ज्यांनी इंद्रिये जिंकली आहेत त्यांनाच ते करण्याची योग्यता येऊन त्यांचे आचरण घडते. ॥4-143॥

ते त्या कामी चांगले प्रवीण असतात व योगसमृद्धीने संपन्न असतात. म्हणून ते आपले हवन आपल्यातच करतात (आत्मस्वरूपाचे ठिकाणी जीवबुद्धीचे हवन करतात). ॥4-144॥

मग कोणी अभ्य़ासाने अपानरूप अग्नीच्या मुखात प्राणरूप द्रव्याचे हवन करतात. पहा. ॥4-145॥

कित्येक अपानवायु प्राणवायूच्या ठिकाणी अर्पण करतात, दुसरे कित्येक प्राण व अपान या दोहींचा निरोध करतात, त्यांना अर्जुना प्राणायामी म्हणतात. ॥4-146॥

किती एक (वज्रासनाच्या) मूळबंधाच्या पद्धतीने सर्व आहारांचा संयम करून प्रयत्नाने प्राणाचे प्राणांच्या ठिकाणी हवन करतात. (प्राणानेच प्राणाचा लय करतात). ॥4-147॥

याप्रमाणे हे सगळे यज्ञकर्ते मोक्षाची इच्छा करणारे असतात, त्यांनी यज्ञाच्या द्वारे मनाच्या ठिकाणचे सर्व मळ धुवून टाकलेले असतात. ॥4-148॥

त्यांनी सर्व अज्ञान जाळून टाकल्यामुळे जे (स्वरूप) सहजच बाकी रहाते, जेथे (ज्या स्वरूपाज्ञानाच्या ठिकाणी) अग्नी व यज्ञकर्ता हा भेद उरतच नाही. ॥4-149॥

जेथे (स्वरूपज्ञानाच्या ठिकाणी) यज्ञकर्त्याच्या सर्व इच्छा पुरतात व यज्ञक्रिया संपते व जेथून क्रियामार्ग मागे परतून नाहीशा होतात ॥4-150॥

जेथे विचाराचा प्रवेश होत नाही, जेथे कोणताही तर्क चालत नाही, जे द्वैतदोषाचे संपर्काने लिप्त होत नाही ॥4-151॥

जे अनादिसिद्ध व शुद्ध आणि ज्ञानरूपी यज्ञात शिल्लक राहिलेले ब्रह्म असते, ते ज्ञानरूपी ब्रह्म ब्रह्मनिष्ठ पुरुष मी ब्रह्म आहे या मंत्राद्वारे उपभोगतात. ॥4-152॥

याप्रमाणे यज्ञातील शेषरूपी अमृताने ते तृप्त होतात किंवा अमरस्थितीला प्राप्त होतात. म्हणून ते सहजच ब्रह्म पावतात. ॥4-153॥

जन्माला येऊन ज्यांना संयमरूप अग्नीची सेवा घडत नाही व योग व यज्ञ ज्यांच्या हातून मुळीच होत नाही त्या इतर लोकांना विरक्ती माळ घालत नाही. ॥4-154॥

ज्यांचे ऐहिक नीट नाही त्यांच्या परलोकाची गोष्ट कशाला विचारतोस ? म्हणून अर्जुना, ती गोष्ट व्यर्थ कशाला सांगू ? ॥4-155॥

असे पुष्कळ प्रकारचे जे अनेक यज्ञ तुला सांगितले ते वेदानेच चांगल्या विस्ताराने सांगितले आहेत. ॥4-156॥

परंतु त्या विस्ताराशी आपल्याला काय करायचे आहे ? तात्पर्य असे समज की मागे सांगितलेले यज्ञादिक सर्व कर्मापासूनच उत्पन्न होतात. एवढे जाणले की आपोआपच कर्मबंधाची प्राप्ती होणार नाही. ॥4-157॥

अर्जुना, वेद ज्याचे मूळ आहे, (ज्यात क्रियांचा विशेष खटाटोप आहे) व ज्यापासून अपूर्व असे स्वर्गसुखाचे फल प्राप्त होते ॥4-158॥

ते द्रव्यादी यज्ञ खरे आहेत, पण तार्‍यांच्या तेजाचा डौल जसा सूर्यापुढे चालत नाही, तशी ज्ञानयज्ञाची सर त्यांना येत नाही. ॥4-159॥

पहा, परमात्मस्वरूप सुखाचा ठेवा हस्तगत करण्याकरता योगी लोक जे ज्ञानरूपी अंजन बुद्धिरूप डोळ्यांमधे घालण्याला विसंबत नाहीत ॥4-160॥

जे चालू कर्मांच्या समाप्तीचे ठिकाण आहे, जे कर्मातीत ज्ञानाची खाण आहे. (आत्मसुखार्थ) जे भुकेले आहेत, त्यांच्या साधनांची जे तृप्ती आहे, ॥4-161॥

ज्याच्या ठिकाणी प्रवृत्ति पांगळी होते, तर्काची दृष्टी जाते, ज्याच्या योगाने इंद्रियांना विषयांचा विसर पडतो ॥4-162॥

मनाचे मनपण नाहीसे होते, बोलाचा बोलकेपणा थांबतो, ज्यामधे ज्ञेय (जाणावयाची वस्तु-ब्रह्म) प्रत्यक्ष सापडते ॥4-163॥

ज्याच्या ठिकाणी वैराग्याचे दारिद्र्य दूर होते, विवेकाचा हावरेपणा खुंटतो, आणि ज्याच्या ठिकाणी न पाहता आपोआपच आत्मस्वरूप दिसते ॥4-164॥

हे अर्जुना, ते उत्तम ज्ञान जर लाभावे असे मनात असेल तर या संतास सर्वस्वेकरून त्वा भजावे. ॥4-165॥

कारण ते ज्ञानाचे घर आहेत, त्यांची सेवा हा त्या घराचा उंबरठा आहे, अर्जुना, तू सेवा करून तो आपल्या स्वाधीन करून घे. ॥4-166॥

एवढ्याकरता शरीराने, मनाने व जीवाने त्यांच्या चरणी लागावे आणि अभिमाण सोडून त्यांची चाकरी करावी. ॥4-167॥

मग आपले जे इच्छित असेल ते त्यास विचारले असता ते सांगतात. त्या त्यांच्या उपदेशाने अंत:करण ज्ञानसंपन्न होऊन पुन: संकल्पाकडे वळत नाही. ॥4-168॥

त्यांच्या उपदेशरूप उजेडाने निर्धास्त झालेले चित्त ब्रह्माप्रमाणे शंकारहित होते. ॥4-169॥

तत्यावेळी आपल्यासहित सर्वभूते माझ्य़ास्वरूपात निरंतर पहाशील.. ॥4-170॥

अरे पार्था, ज्यावेळी श्रीगुरूची कृपा होईल त्यावेळी असा ज्ञानप्रकाशाचा उदय होईल आणि मग त्यावेळी मोहरूप अंधकार नाहीसा होईल. ॥ ॥4-171॥

तू पापांचे आगर, भ्रांतीचा सागर किंवा व्यामोहाचा (मनाच्या घोटाळ्याचा) डोंगर जरी असलास ॥4-172॥

तरी ज्ञानशक्तीच्या पुढे बाबा, हे सगळे काहीच नाही. असे या ज्ञानाच्या अंगी निर्दोष सामर्थ्य आहे. ॥4-173॥

पहा, निराकार परमात्म्याची पडछाया म्हणून असणारा हा जो जगताचा पसारा, तो देखील ज्या ज्ञानाच्या प्रकाशाला पुरत नाही, (विश्वाचा निरास करणे ह्याचीही ज्या ज्ञानाच्या सामर्थ्यापुढे किंमत नाही) ॥4-174॥

त्या ज्ञानाला हे मनातील मळ म्हणजे काय आहेत ? पण अशी तुलना करणे हेच अनुचित आहे. वास्तविक पहाता याच्या सारखे समर्थ या जगात दुसरे काही नाही. ॥4-175॥

तिन्ही लोकांची राख आकाशात उडवून देणारी जी प्रलयकाळची वावटळ, तिच्यापुढे ढग काय टिकणार आहेत ? सांग बरे. ॥4-176॥

अथवा वार्‍याच्या क्षोभाने जो प्रलयकाळचा अग्नी केव्ळ पाण्यानेच पेटतो, तो गवत व काष्ठे यांनी दबेल काय ? ॥4-177॥

असो, म्हणून असे घडणे अशक्य आहे. नुसत्या विचारानेच हे अशक्य आहे असे दिसते. एकंदरीत पहाता ज्ञानासारखे पवित्र काही नाही. ॥4-178॥

इहलोकी ज्ञान हे उत्तम आहे. ज्याप्रमाणे दुसरे चैतन्य नाही, त्याप्रमाणे ज्ञानाइतके उत्तम दुसरे कोठे आहे ? ॥4-179॥

या सूर्याच्या कसोटीला लावून पाहिले असता त्याचे प्रतिबिंब जर तेजस्वी आहे असे आढळेल किंवा आकाशाला कवळू जाता जर कवळता येईल ॥4-180॥

अथवा योग्यतेने पृथ्वीच्या तोलाचे जर काही आढळेल तरच अर्जुना या ज्ञानाला उपमा सापडेल. ॥4-181॥

म्हणून अनेक प्रकारांनी विचार केला तरीही व पुन्हा पुन्हा निर्णय करून पाहिले असता असे दिसते की ज्ञानाची पवित्रता ही फक्त ज्ञानाच्या ठिकाणीच आहे. ॥4-182॥

अमृताची चव कशासारखी आहे हे निवडू जाता, ती अमृतासारखीच आहे, असे ज्याप्रमाणे म्हणावे लागते, त्याप्रमाणेच ज्ञानाला ज्ञानाचीच उपमा देणे भाग आहे. ॥4-183॥

आता (यापेक्षा ज्ञानाच्या महतीविषयी) जास्त बोलणे म्हणजे केवळ वेळ फुकट घालवणे होय. यावर अर्जुन म्हणाला, महाराज, आपण जे बोलत अहात ते खरेच आहे. ॥4-184॥

पण तेच ज्ञान कसे प्राप्त करून घ्यावे असे अर्जुन विचारणार तोच ते त्याचे मनोगत देवाने जाणले. ॥4-185॥

मग तो म्हणाला, अर्जुना, ज्ञानाच्या प्राप्तीचा उपाय मी तुला सांगतो. आता या गोष्टीकडे नीट चित्त दे. ॥4-186॥

तर आत्मसुखाच्या गोडीमुळे, जो सर्व विषयांना विटलेला असतो, ज्याच्या ठिकाणी इंद्रियांना मान कसा तो मुळीच नसतो. ॥4-187॥

जो कशाचीही इच्छा मनात येऊ देत नाही, जो प्रकृतिकडून होणारी कर्मे (त्या कर्माचे कर्तृत्व आपल्याकडे घेत नाही, श्रद्धेच्या उपभोगाने जो सुखी झालेला असतो. ॥4-188॥

त्या ज्ञानात निर्भेळ शांतीची वसती असते, ते ज्ञान त्याला शोधीत येऊन हटकून पोचते. ॥4-189॥

ते ज्ञान अंत:करणात स्थिर बसते आनि मग शांतीचा अंकुर फुटतो. पुढे आत्मज्ञानाचा विस्तार पुष्कळच प्रगट होतो. ॥4-190॥

मग ज्या बाजूला पाहील त्या बाजूला त्याला शांतीच दिसते. त्या अमर्याद शांतीचे पैलतीर कोठे आहे ते विचार करूनही समजत नाही. ॥4-191॥

अशा ज्ञानरूप बीजाचा उत्तरोत्तर होत जाणारा विस्तार सांगू लागलो तर तो अपार आहे. पण ते आता राहू दे. ॥4-192॥

ऐक, ज्या प्राण्याच्या ठिकाणी या ज्ञानाची आवड नाही, त्याच्या जिण्याला काय म्हणावे ? त्यापेक्षा मरण बरे. ॥4-193॥

जसे ओसाड घर किंवा जसा प्राणरहित देह व्यर्थ असतो त्याप्रमाणे ज्ञानहीनास जीवित हे केवळ शून्यवत् आहे. ॥4-194॥

अथवा खरोखर ज्ञानाची प्राप्ती झालेली नसली, पण त्याची नुसती इच्छा जरी मनुष्याने निरंतर बाळगली तरी त्याला ज्ञानप्राप्तीची काही तरी आशा आहे. ॥4-195॥

एरवी ज्ञानाची गोष्ट कशाला ? पण जो त्याच्या बद्दल मनात आस्थाही बाळगत नाही, तो संशयरूप अग्नीत पडला असे समज. ॥4-196॥

अमृतही आवडत नाही अशी अरुची ज्यावेळेला स्वभावत:च येते, त्यावेळी मरण ओढवले आहे असे उघड समजावे. ॥4-197॥

त्याप्रमाणे जो विषयसुखाने रंगून जातो व ज्ञानाविषयी जो बेपर्वा असतो, तो संशयाने घेरला जातो, यात संशय नाही. ॥4-198॥

अशा रीतीने जो संशयात पडला त्याचा नि:संशय घात झाला असे समज. तो इहपरलोकातील सुखाला आचवला. ॥4-199॥

ज्याला विषमज्वर झालेला असतो त्याला शीत उष्ण काही कळत नाही. तो अग्नी आणि चांदणे ही दोन्ही सारखीच मानतो ॥4-200॥

त्याप्रमाणे खरे व खोटे, प्रतिकूल व अनुकूल, हित व अहित, ही संशयग्रस्त मनुष्याला ओळखता येत नाहीत. ॥4-201॥

पहा, ही रात्र आणि हा दिवस, असे जन्मांध माणसाला ज्याप्रमाणे ठाऊकसुद्धा नसते त्याप्रमाणे जोपर्यंत मनुष्य संशयग्रस्त आहे तोपर्यंत त्याच्या मनाला काहीच पटत नाही. ॥4-202॥

म्हणून संशयापेक्षा थोर असे दुसरे घोर पातक कोणतेच नाही. हा संशय प्राण्याला विनाशाचे एक जाळेच आहे. ॥4-203॥

एवढ्याकरता तू याचा त्याग करावा. जेथे ज्ञानाचा अभाव असतो तेथेच जो असतो त्या ह्या एकट्यालाच पहिल्याने जिंकावे. ॥4-204॥

जेव्हा ज्ञानाचा गाढ अंधार पडतो तेव्हा हा मनात फार वाढतो. म्हणून श्रद्धेचा मार्ग अगदीच बंद पडतो. ॥4-205॥

हा फक्त हृदयालाच व्यापून रहातो असे नाही तर बुद्धीलाही व्यापून टाकतो. त्यावेळी तिन्ही लोक संशयरूप होऊन जातात. ॥4-206॥

एवढ जरी तो वाढला तरी एका उपायाने तो जिंकता येतो. चांगले ज्ञानरूप खड्ग जर हाती असेल ॥4-207॥

तर त्या ज्ञानरूपी तीक्ष्ण शस्त्राने हा संपूर्ण नाश पावतो. मग मनावरील सर्व मळ नि:शेष नाहीसा होतो. ॥4-208॥

एवढ्याकरता अर्जुना, अंत:करणात असलेल्या सर्व संशयांचा नाश करून लवकर उठ पाहू, ॥4-209॥

(संजय म्हणाला) राजा धृतराष्ट्रा ऐक. सर्व ज्ञानाचा जनक व ज्ञानाचा केवळ दीपच असा जो श्रीकृष्ण तो मोठ्या कृपाळू्पणाने याप्रमाणे अर्जुनास बोलला. ॥4-210॥

पुढे या मागच्या पुढच्या बोलण्याचा विचार करून अर्जुन कसा समयोचित प्रश्न करेल ॥4-211॥

ती संगतवार कथा, ती अर्थाची खाण, तो रसांचा उत्कर्ष, पुढे सांगण्यात येईल. ॥4-212॥

ज्याच्या चांगलेपणावरून आठही रस (नऊरसांपैकी शांतरसा शिवाय इतर आठ रस) ओवाळून टाकावेत, जो या जगात सज्जनांच्या बुद्धीचे विश्रांतिस्थान आहे. ॥4-213॥

तो शांतरसच ज्यात अपूर्वतेने प्रगटेल, जे अर्थपूर्ण व समुद्रापेक्षाही गंभीर आहेत, ते मराठी बोल ऐका. ॥4-214॥

सूर्यबिंब जरी बचकी एवढे दिसते, तरी त्याच्या प्रकाशाला त्रिभुवन अपुरे पडते, त्याप्रमाणे या शब्दांची व्याप्ती आहे. असे अनुभवास येईल. ॥4-215॥

अथवा इच्छा करणार्‍यांच्या संकल्पाप्रमाणे कल्पवृक्ष फळे देतो, त्याप्रमाणे हे बोल व्यापक आहेत. म्हणून नीट लक्ष द्यावे. ॥4-216॥

पण हे राहू द्या. जास्त काय सांगावे ? जे सर्वज्ञ आहेत त्यांना आपोआपच समजते. तरी नीट लक्ष द्यावे. हीच माझी विनंती आहे. ॥4-217॥

ज्याप्रमाणे एखादी स्त्री रूप, गुण आणि कुल यांनी युक्त आणि शिवाय पतिव्रता असावी त्याप्रमाणे या बोलण्याच्या मर्यादेत शांतीला (शांतरसाला) अलंकारांची जोड दिलेली दिसेल. ॥4-218॥

आधीच साखर प्रिय आणि त्यात जर ती औषध म्हणून मिळाली तर मग आनंदाने तिचे वारंवार सेवन का न करावे ? ॥4-219॥

मलय पर्वतावरील वारा स्वभावत:च मंद व सुगंधित असतो, त्यातच जर त्याला अमृतासारखी गोडी प्राप्त झाली व दैवयोगाने त्याच्या ठिकाणीच सुस्वर उत्पन्न होईल ॥२२० ॥ ॥4-220॥

तर तो आपल्या स्पर्शाने शरीर शांत करील, आपल्या गोडीने जिभेला नाचवील, त्याचप्रमाणे कानांकडून वाहवा म्हणवील. ॥4-221॥

तसेच या कथेच्या श्रवणाने होणार आहे. एकतर कानांचे पारणे फिटेल, आणि दुसरे अनायासे संसारदु:खाचे समूळ उच्चाटन होईल. ॥4-222॥

जर मंत्रप्रयोगानेच शत्रूस ठार मारता येईल तर उगीचच कट्यार कमरेस का बांधून ठेवावी ? जर दुधाने व साखरेने रोग नाहीसा होईल तर कडुलिंबाचा रस पिण्याचे कारणच काय ? ॥4-223॥

त्याप्रमाणे मनाला न मारता, इंद्रियांना दु:ख न देता, येथे ऐकण्यानेच आयता मोक्ष मिळणारा आहे. ॥4-224॥

म्हणून प्रसन्न मनाने हा गीतार्थ चांगला ऐका, असे निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव म्हणतात. ॥4-225॥