||ॐ नमो ज्ञानेश्वरा||

ज्या तुझी योगमाया विश्वरूपी प्रफुल्लित आकाराला प्रगट करते व जो जीवरूपी गणांचा तू स्वामी गणपति) त्या सद्गुरो तुला नमस्कार असो. ॥17-1॥

(पूर्वी त्रिपुरासुराचा वध करून देवांस मुक्त करण्याचे वेळी शंकरास गणपतीची स्तुती करावी लागली. तो प्रसंग मनात आणून ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात) सत्व रज तमरूपी तीन शहरांनी वेढलेला व जीवभावरूपी किल्ल्यात अडकलेला जो आपला आत्मा तो शिवाने गुरुरूपी तू जो गणेश त्या तुझे स्मरण करून सोडवला. ॥17-2॥

म्हणून शिवाबरोबर तुझी तुलना केली असता श्रेष्ठत्वाने तूच अधिक आहेस. तरी पण (मुमुक्षु जीवांना) मायारूपी जळातून तारतोस म्हणून तू (भोपळ्यासारखा) हलका आहेस. ॥17-3॥

जे तुझ्यावीषयी अज्ञानी आहेत त्यांचेपासून तू आपले मुख एकीकडे फिरवले आहेस आणि ज्ञानवानांना तर तू नेहेमी सन्मुखच आहेस. ॥17-4॥

आपली दृष्टी (डोळे) पाहिली तर बारीक आहे तरी त्या दृष्टीच्या झाकण्यात व उघडण्यात (ज्ञानाच्या संकोच व व्कासात) (जगाचे) उत्पत्ति व प्रलय हे दोन्ही आपण सहज करता. ॥17-5॥

प्रवृत्तिरूपी कानाच्या हालण्याने जो गंडस्थळातून वाहणार्‍या मदाच्या सुवासाने युक्त असलेला वारा सुटला त्याला भुलून जीवरूपी भ्रमर तुझ्या मस्तकावर जमा झाले. त्या जीवभ्रमररूपी निळ्या कमळांनी तू पूजिला गेला आहेस. ॥17-6॥

नंतर निवृत्तिरूपी कानाच्या हलण्याने ती बांधलेली पूजा उधळून जाते तेव्हा आपल्या मोकळ्या शरीराचा अलंकार तू मिरवतोस. ॥17-7॥

माया हीच कोणी तुझी स्त्री तिची नृत्यक्रीडा हाच जगद्रूपी आभास त्यातील कौशल्य (मायेचे आपल्या नृत्यक्रीडेत जगदाभास दाखवणे हे) तू आपल्या द्वारे दाखवतोस. (तुझ्या आश्रयाने असणारी जी माया तिची जगदाभासरूपी नृत्यक्रीडा तू आपल्या अस्तित्वावर दाखवतोस). ॥17-8॥

हे श्रीगुरो हे राहू द्या. आश्चर्य हे आहे की तू ज्याचा सोयरा होतोस तो सोयरेपणाच्या व्यवहाराला मुकतोच. (म्हणजे तू ज्याच्यावर प्रेम करतोस त्याला सर्वत्र आत्मप्रतीती होत असल्यामुळे त्याची आपपरभावना नाहीशी होते) ॥17-9॥

तू (अहंकारादि संसार) बंधनाचा ठावठिकाणा नाहीसा करणारा आहेस म्हणून जगद्बंधु या नावाचा अभिप्राय तुझ्याच ठिकाणी प्रशस्तपणे लागतो. (जगद्बंधु हे नाव तुला यथार्थपणे शोभते). ॥17-10॥

हे देवराया (देहदृष्ट्या) दुसरा जो तू त्या तुला ज्याने आपले रूप मानले त्याला द्वैताच्या नावाने स्वत:चा देहही (वेगळा) उरत नाहीच. (म्हणजे जो तुला आपला आत्मा समजला त्याला आपल्या सहवर्तमान संपूर्ण जगत आत्मरूप दिसते). ॥17-11॥

तुला विषय करून तुझ्या प्राप्तीच्या साधनद्वारा जे धावा घेतात त्यांना तू पुष्कळ प्रमाणात मागेच रहातोस. ॥17-12॥

जो ध्यानाच्या योगाने तुला मनात आणू पहातो त्याच्याकरिता (त्याच्या ध्यानाचा विषय होईल असा) तू त्याच्या देशात (वृत्तीत) नाहीस व जो ऐक्यबोधात तुझे ध्यानही विसरतो त्यावर तुझे प्रेम असते. ॥17-13॥

जो तुला सिद्धच (कृतीने प्राप्त होण्याजोगा नाही) असा जाणत नाही (उलट जो शब्दादि साधनांनी तुझे आकलन करण्याचा प्रयत्न करतो) तोच सर्व जाणणारा म्हणून मिरवतो. त्या शब्दज्ञानाच्या शब्दरूप साधनाने (हे श्रीगुरो) तुमची सिद्धी कशी होणार ? कारण सर्वज्ञ म्हणून गाजवलेल्या शब्दराशिरूप वेदाने केलेले आपले वर्णन जेथे आपल्या कानापर्यंत येण्याची पंचाईत पडते तेथे त्याचा काय पाड ? ॥17-14॥

महाराज मौन हे आपल्या जन्मराशीवरून काढलेले आपले नाव आहे. असे असल्याकारणाने मी स्तुति करण्याची उत्कट इच्छा कोठे बाळगू ? जे तुझे स्वरूप मला दृश्यत्वेकरून दिसत आहे ते सर्व मिथ्या आहे तर मग मी भजन कशाचे करावे ? ॥17-15॥

हे देवा जर मी तुमचा सेवक होऊ पाहीन तर (तुमच्या एकरस स्वरूपात सेव्य व सेवक असा) भेद उत्पन्न केल्यामुळे मला तुमचा द्रोह केल्याचे पातक लागेल. म्हणून महाराज तुमच्या संबंधाने मी स्वत: काहीच होत नाही. (तुमच्याहून कोणच्याच प्रकाराने वेगळा रहात नाही). ॥17-16॥

जेव्हा सर्वप्रकारे सर्वही न व्हावे (म्हणजे जेव्हा कशाची अहंता घेऊ नये) तेव्हा अद्वितीय जो तू त्या तुझी प्राप्ती होते. हे आराध्यमूर्ते हे तुझे वर्म मी जाणत आहे. ॥17-17॥

तर फार काय सांगू ? जसे मीठ वेगळेपणाने न उरून पाण्याला भजते (म्हणजे पाण्याशी तद्रूप होऊन रहाते) तसे माझे नमन आहे असे समजा. ॥17-18॥

आता रित्या घागरीने समुद्रात प्रवेश केल्यावर ती उचंबळत भरून निघते अथवा वात दिव्याच्या संगतीने दिवाच होते ॥17-19॥

त्याप्रमाणे हे निवृत्तिनाथा तुम्हाला नमस्कार करून मी पूर्ण झालो. आता मी तो गीतेचा अर्थ प्रगट करीन. ॥17-20॥

तर सोळाव्या अध्यायाच्या अखेरीस ज्या समाप्तीच्या शेवटच्या श्लोकात जो असा सिद्धांत देवाने निश्चयात्मक रीतीने स्थापित केला ॥17-21॥

तो हा की अर्जुना कृत्य व अकृत्य यांची रीति आचरणात आणण्यास तुला एक शास्त्रच पूर्णापणे प्रमाण मानले पाहिजे. ॥17-22॥

तेव्हा अर्जुन मनामधे असे म्हणाला की (देवाचे सांगणे हे असे कसे ? की शास्त्राशिवाय कर्म करण्याला मोकळीक नाही ? ॥17-23॥

तर तक्षक नावाच्या नागाजवळ जाऊन त्याच्या फणीतील मणि कसा काढायचा व सिंहाच्या नाकातील केस कोठे मिळावायचा ? ॥17-24॥

मग त्या केसात तो मणि ओवावा तरच दागिना प्राप्त करून घ्यावा नाहीतर काय मोकळ्या गळ्याने रहावे ? ॥17-25॥

त्याप्रमाणे शास्त्राचा जो मतभेद याला कोण कधी आकलन करेल ? व एकवाक्यतेच्या फळात केव्हा प्रवेश होईल ? ॥17-26॥

जरी एकवाक्यता झाली तरी याप्रमाणे वागण्यास (आचरण करण्यास) वेळ कसा मिळेल ? एवढ्याला (शास्त्रांची एकवाक्यता करणे व त्याप्रमाणे कर्माचरण करण्याला) आयुष्याचा विस्तार कोठला ? ॥17-27॥

आणि शास्त्रांचे ज्ञान लागणारी द्रव्यादी सामुग्री सांगितलेले ठिकाण व योग्य काल या चार साधनांचा एकत्र योग येऊन जे कृत्य पार पडणार ते तर क्वचितच घडणार. (कारण) सर्वांना हा असला योग कोठून साधणार ? ॥17-28॥

म्हणून शास्त्राने सांगितल्याप्रमाणे सर्व घडून येणे हे पुष्कळ अंशी असंभवनीयच आहे. असे आहे तर मग अशा स्थितीत अज्ञानी मुमुक्षु लोकांना कोणता मार्ग आहे ? ॥17-29॥

हा अभिप्राय विचारण्याकरता अर्जुन जी प्रस्तावना करतो तो येथे सतराव्या अध्यायाचा प्रसंग होय. ॥17-30॥

तर सर्व विषयांच्या ठिकाणी जो अर्जुन निरीच्छ व जो सकल कलांमधे प्रवीण आणि (आश्चर्यरूप) श्रीकृष्ण खरा परंतु त्यासही आश्चर्य देणारा अर्जुनरूपी जो हा एक दुसरा कृष्णच आहे. ॥17-31॥

जो अर्जुन शूरत्वास आधार प्राप्त झाला आहे जो अर्जुन चंद्रवंशाचे भूषण आहे दुसर्‍यास सुख देणे वगैरे उपकार करणे ही ज्याची लीला आहे ॥17-32॥

जो अर्जुन बुद्धीचा प्रियपती आहे जो ब्रह्मज्ञानाची विसाव्याची जागा आहे आणि जो देवाच्या मनोधर्माप्रमाणे वागणारा सोबती आहे ॥17-33॥

तो अर्जुन म्हणाला तमालवृक्षाप्रमाणे श्यामवर्ण असलेल्या श्रीकृष्णा हे आमच्या इंद्रियांच्या अनुभवाला आलेल्या ब्रह्मरूप कृष्णा तुझे बोलणे आम्हाला संशययुक्त वाटते. ॥17-34॥

कारण की शास्त्रावाचून दुसर्‍या कोणत्याही उपायाने प्राण्याला आपल्या मोक्षाचे दर्शनही होणार नाही असे शास्त्राचा पक्षपात करून तू काय म्हणून बोललास ? ॥17-35॥

तर शास्त्राप्रमाणे कर्माचरण करण्याला योग्य म्हणून सांगितलेले असे स्थळच मिळत नाही व शास्त्राचा अभ्यास करविणारा जो गुरु तोही दूर असतो (त्याचाही योग होत नाही). ॥17-36॥

आणि ज्या सामुग्र्यांची अभ्यासाला मदत होते त्या सामुग्र्या देखील अभ्यास करण्याच्या वेळेला अनुकूल नसतात. ॥17-37॥

ज्यांना पूर्वकर्म अनुकूल नाहीत ज्यांना बुद्धि साह्य देत नाहीच ह्याप्रमाणे ज्यांना शास्त्रांचे संपादन दूर राहिले ॥17-38॥

फार काय सांगावे ? शास्त्राभ्यासाविषयी टेकण्याला एकही आधार मिळत नाहीच म्हणून ज्यांनी शास्त्रांची वाटाघाट टाकली ॥17-39॥

परंतु शास्त्रांचा (विचाराने) निश्चय करून व शास्त्रांच्या अर्थाप्रमाणे पवित्र आचरण करून परमलोकात जे खरोखर नांदत आहेत ॥17-40॥

त्यांच्यासारखे आम्ही व्हावे अशी जीवाशी इच्छा बाळगून तसे आचरण करण्याकरता जे त्यांचे कित्ते घेतात. ॥17-41॥

अहो महाराज धड्यातील अक्षरे पाहून त्याखाली तसे हुबेहूब मूल लिहिते अथवा डोळसास पुढे करून जसा आंधळा त्याच्या धोरणाने चालतो ॥17-42॥

त्याप्रमाणे जे सर्व शास्त्रात निपुण असतात त्यांचे आचरण असते तेच (आचरण) आपल्या श्रद्धेला जे प्रमाण मानतात (त्यांच्यावर श्रद्धा ठेऊन जे वागतात). ॥17-43॥

मग शिवादिक देवांच्या पूजा भूमिदानादिक मोठी दाने व अग्निहोत्रादिक यज्ञ जे श्रद्धेने करतात ॥17-44॥

त्यांना हे पुरुषोत्तमा सत्व रज तम यापैकी कोणती गती प्राप्त होते ? ते आम्हाला सांगा. ॥17-45॥

तेव्हा जो (श्रीकृष्ण) वैकुंठस्थानाचे आराध्यदैवत आहे व जो कृष्ण वेदरूपी कमलातील पराग आहे व ज्याच्या अंगच्या छायेने (ज्याच्या आश्रित मायेने) हे जग जगते ॥17-46॥

स्वभावत:च असलेली काळाच्या ठिकाणची प्रबलता व (जगात आढळून येणारे) लोकोत्तरता व प्रौढपणा अद्वैतत्व गूढता आणि आनंदघनता हे गुण) ॥17-47॥

त्या गुणांचा जो बोलबाला आहे तो ज्याच्या जोरावर आलेला आहे ते सामर्थ्य ज्याच्या ठिकाणी पूर्णपणे आहे तो श्रीकृष्णप्रभु आपल्या तोंडाने सांगत आहे. ॥17-48॥

देव म्हणातात अर्जुना तुझा आग्रह आम्ही जाणत आहो असे समज. तू शास्त्राभ्यासाची अडचण मानत आहेस ना ? ॥17-49॥

नुसत्या (हव्या त्या) श्रद्धेने परमपदाला घेण्यास पहातोस. तर चतुर अर्जुना हे तसे सोपे नाही. ॥17-50॥

अर्जुना श्रद्धा म्हणून म्हटले की तेवढ्यावरच केवळ श्रद्धेनेच कार्यभाग होईल असा विश्वास धरू नये. (कारण की ती श्रद्धा कोणच्या प्रकारची असेल ते सांगता येत नाही). महाराच्या संसर्गाने ब्राह्मणही महार होत नाही काय ? ॥17-51॥

गंगेचे पाणी जरी असले तरी ते दारूच्या भांड्यात आले तर ते घेता येईल काय ? विचार कर बरे. ॥17-52॥

चंदन हा स्वभावत:च थंड आहे परंतु त्य़ाचा अग्नीशी संबंध झाला असता तो हाती धरला तर जाळू शकणार नाही काय ? ॥17-53॥

अथवा अर्जुना हिणकस सोने आटवीत असलेल्या मुशीत उत्तम सोने पडले असता त्याचा हिणकसाशी संयोग झाल्यामुळे ते हिणकस होईल असे असता ते सोने उत्तम आहे अशा समजुतीने घेतले तर त्यापासून नुकसान होणार नाही काय ? ॥17-54॥

त्याप्रमाणे श्रद्धेचे स्वरूप स्वभावत: शुद्ध आहे परंतु ज्यावेळी ती प्राण्यांच्या वाटणीस येते ॥17-55॥

तेव्हा प्राणी तर स्वभावत: अनादि असलेल्या मायेच्या सामर्थ्याने सर्व त्रिगुणाचेच बनलेले आहेत. ॥17-56॥

त्या त्रिगुणात देखील दोन गुण दबतात (कमी होतात) व मग एक वाढतो त्या वेळेला जीवांच्या वृत्ती तशा वाढत्या गुणासारख्या होतात. ॥17-57॥

ते जीव अंत:करणाच्या स्थितिप्रमाणे संकल्प करतात संकल्पाप्रमाणे कर्मे करतात आणि मेल्यावर केलेल्या कर्माप्रमाणे देह स्वीकारतात. ॥17-58॥

बीज नाहीसे होऊन त्याचे झाड बनते झाड नाहीसे होऊन त्याचा बीजात समावेश होतो हा क्रम कोट्यावधी कल्पे चालला तरी झाडाची जात नष्ट होत नाही. ॥17-59॥

त्याप्रमाणे ही असंख्य जन्मांतरे होत जात असता प्राण्यांचे त्रिगुणत्व बदलत नाही. ॥17-60॥

म्हणून प्राण्यांच्या वाट्याला आलेली जी श्रद्धा ती या तीन गुणांसारखी होते असे समज ॥17-61॥

कदाचित जेव्हा शुद्ध सत्वगुण वाढतो तेव्हा तो ज्ञानाला हाक मारतो (ज्ञानाची इच्छा करतो). परंतु एकाला (शुद्ध सत्वगुणाला) इतर दोघे (रज तम विरुद्ध आहेत. ॥17-62॥

सत्वाच्या संबधाने ती श्रद्धा मोक्षरूप फलापर्यंत जाते तेव्हा रज तम स्वस्थ का बरे रहातील ? ॥17-63॥

सत्वाचे बल नाहीसे करून जेव्हा रजोगुण आकाशात जातो (अतिशय वाढतो) तेव्हा तीच श्रद्धा कर्मकेरसुणी होते. (त्याची वृत्ती ही कर्मरूपी केर सरसकट झाडणारी केरसुणी होते). ॥17-64॥

मग तमाची जेव्हा आग उठते ( जेव्हा तमोगुण अतिशय वाढतो तेव्हा त्याच श्रद्धेचा प्रकार भलत्याच भोगाकरता होऊ लागतो. (निषिद्ध विषयवासनेकडे त्या श्रद्धेची प्रवृत्ति होते). ॥17-65॥

हे चांगले वर्म जाणाणार्‍या अर्जुना याप्रमाणे या जीवसमुदायामधे सत्व रज व तम या तीन गुणांविरहित श्रद्धा नाही. ॥17-66॥

ठिकाणी म्हणून स्वाभाविक रीतीने राजसी तामसी व सात्विक या प्राण्यांच्या तीन प्रकारांमुळे श्रद्धा ही तीन गुणांच्या रूपांची बनली आहे. ॥17-67॥

ज्याप्रमाणे पाणी हे स्वभावत: जगवणारेच आहे परंतु विषाशीयुक्त झाले असता ते मारक होते अथवा मिर्‍याशी युक्त झाले असता तिखट होते ऊसाशी युक्त झाले असता ते गोड होते. ॥17-68॥

त्याप्रमाणे तमाच्या आधिक्यात जो नेहेमीच जन्मतो व मरतो त्याच्या श्रद्धा ते तमोगुणच होऊन परिणामाला पावते. ॥17-69॥

मग काजळ आणि शाई यामधे (रंगात) जसा फरक दिसत नाही त्याप्रमाणे तामसी श्रद्धा ही (तमोगुणाहून वेगळी नाही. ॥17-70॥

त्याप्रमाणे श्रद्धा ही रजोगुणी अंत:करणात रजोगुणाच्या रूपाने असते अशी समजावी व सत्वगुणयुक्त अंत:करणामधे ती सर्व सत्वाचीच असते. ॥17-71॥

अशा तर्‍हेने हे सर्व जग केवळ सर्व श्र्द्धेचेच ओतलेले आहे. ॥17-72॥

परंतु हे जगडंबर (सर्वप्राणी) तीन गुणांच्या आधीन असल्याकारणाने त्यांच्या ठिकाणी असलेल्या श्रद्धेमधेही तीन प्रकारचे चिन्ह उत्पन्न झाले आहे. असे तू समज. ॥17-73॥

तर झाड जसे फलावरून ओळाखता येते अथवा बोलण्यावरून जसे मन जाणता येते अथवा या जन्मातील सुखदु:खाच्या भोगावरून जसे मागील जन्मात केलेले कर्म ओळखता येते ॥17-74॥

त्याप्रमाणे ज्या ज्या लक्षणांनी श्रद्धेची तिन्ही रूपे समजली जातात तो प्रकार ऐक. ॥17-75॥

तर सात्विक श्रद्धेने ज्यांचा पिंड बनलेला आहे त्यांची बुद्धि बहुतकरून स्वर्गाच्या ठिकाणी (स्वर्गप्राप्तीकडे) असते. ॥17-76॥

ते सर्व विद्यांचे अध्ययन करतात यज्ञक्रियेत निष्णात होतात. फार काय सांगावे ? ते देवलोकी जातात. ॥17-77॥

हे वीरश्रेष्ठा अर्जुना आणि जे राजसी श्रद्धेने बनलेले आहेत ते राक्षस व यक्ष यांचे भजन करतात. ॥17-78॥

तामसी श्रद्धा जी केवळ अनेक पापांनी भरलेली आहे व जी निर्दयपणे फार कठोर आहे ती मी तुला सांगतो. ॥17-79॥

जीवांच्या वधाने बळी सिद्ध करून ते (तामसी श्रद्धावान लोक) स्मशानामधे संध्याकाळी भुते व प्रेते यांचे अमंगल समुदाय पूजतात. ॥17-80॥

ते पुरुष तमोगुणाचा अर्क काढून बनवलेले आहेत आणि तामसी श्रद्धेचे घर आहेत असे समज. ॥17-81॥

याप्रमाणे जगामधे या तीन लक्षणांनी तीन प्रकारची श्रद्धा होते पण मी हे एवढ्याकरता सांगत आहे की ॥17-82॥

जी ही सात्विक श्रद्धा आहे ती शहाण्या अर्जुना जतन करावी व दुसर्‍या दोन विरुद्ध (अकल्याणकारक) आहेत त्या टाकाव्यात. ॥17-83॥

अर्जुना या सात्विक बुद्धीची ज्यांच्याकडून जोपासना होईल त्याला मोक्षाचा काहीच बाऊ नाही. ॥17-84॥

तो व्यासांची ब्रह्मसूत्रे शिकेना का ? तो सर्व शास्त्रांचे परिशीलन करेना का ? स्वतंत्र बुद्धीने स्थापलेले नवीन सिद्धांत त्याचे स्वाधीन नसेनात का ? ॥17-85॥

परंतु जे जे थोर थोर पुरुष श्रुतिस्मृतीचे अर्थ आपणच मूर्तिमंत होऊन आपल्या आचरणाने (त्या अर्थाप्रमाणे वागून) ते अर्थ जगास देतात. ॥17-86॥

त्यांची आचरणरूपी पाऊले पाहून मग जो कोणी आपले पाऊल ठेऊन सात्विक श्रद्धेने चालतो त्याला तेच फळ अगदी ठेवल्यासारखे प्राप्त होते. ॥17-87॥

अर्जुना एकाने मोठ्या श्रमाने प्रथम दिवा लावला आणि त्या दिव्यावर दुसरा कोणी आपला दिवा लावावयास लागला तर तो आयता दिवा लावणारा पुरुष पहिल्या दिव्याच्या प्रकाशाकडून फासवला जाईल काय ? (श्रम करून पेटवलेल्या दिव्यावर दुसरा दिवा काही श्रमावाचून लाऊन घेतला तर तोही काही कमी प्रकाश देणार नाही). ॥17-88॥

अथवा एखाद्याने अपार द्रव्य खर्च करून घर बांढले असता त्या घरात काही वेळ रहाणारा वाटसरू त्या घराचे सुख भोगित नाही काय ? ॥17-89॥

हे राहू दे जो तळे बांधतो त्याचीच तहान ते तळे नाहीशी करते काय ? अथवा स्वयंपाक्यास घरात अन्न मिळाते दुसर्‍याला मिळत नाही काय ? ॥17-90॥

अर्जुना फार काय सांगू ? (त्रिंबकेश्वरी गौतमाने आणलेली गंगा म्हणजे गोदावरी ही) एका गौतमालाच गंगा व इतर सर्व जगाला ती ओढा झाली आहे का ? ॥17-91॥

म्हणून आपल्या अधिकारानुरूप शास्राप्रमाणे अनुष्ठान करण्याचे चातुर्य जो जाणतो त्याला जो आपल्या श्रद्धेने वरतो (त्याचा आचरणाचा कित्ता जो वळवतो) तो मूर्ख देखील तरतो. ॥17-92॥

अथवा शास्त्राच्या नावाने जे खरोखर अंत:करणापासून आरंभही करण्याचे जाणत नाहीत इतकेच नाही परंतु शास्त्रज्ञाला आपल्या गावाच्या हद्दीवरही टेकू देत नाहीत ॥17-93॥

वडिलांच्या क्रिया पाहून जे वेडावून दाखवतात व पंडिताला चुटक्या वाजवतात (म्हणजे त्यांचा तिरस्कार करतात). ॥17-94॥

आपल्याच अभिमानाने व श्रीमंतीच्या गर्वाने पाखंड्यांची तपे खरोखरच स्वीकारतात (शास्त्रबाह्य आचारांचा अंगीकार करतात). ॥17-95॥

आपल्या व दुसर्‍याच्या अंगात शस्त्रे खुपसून रक्तमांसाने प्रणतिपत्रे भरभरून ॥17-96॥

ती (रक्तमांसाने भरेलेली पात्रे) जळत्या अग्नीत ओततात व चेड्याच्या तोंडाला लावतात आणि नवस केलेल्या देवतांना मुलांचा बळी देतात. ॥17-97॥

(म्हसोबा इत्यादिक क्षुद्र देवता श्रेष्ठ आहेत अशा आग्रहाच्या आधिक्याने कोणी लोक सात्रीच्या सात्री (सात दिवस) अन्नत्याग करून रहातत. ॥17-98॥

हे सूज्ञा अर्जुना आपल्या तमोगुणी अंत:करणरूपी क्षेत्रामधे आपल्यास त्रास व दुसर्‍यास त्रास देणे रूपी बी पेरतात. मग पुढे त्या ठिकाणी तेच पिकते. ॥17-99॥

अर्जुना समुद्रातून तरून जाण्यास समर्थ असे आपल्याला हात नाहीत आणि नावेचा सुद्धा आश्रय करीत नाही त्याची समुद्रात जशी दुर्दशा होते ॥17-100॥

अथवा ज्याप्रमाणे जो रोगी वैद्याचा द्वेष करतो व औषधाला लाथेने उडवितो तो रोगी यातनांपासून मोकळा होईल काय ? ॥17-101॥

अथवा डोळासाच्या द्वेषाने जो आपले डोळे काढतो तो आंधळा जसा माजघरात पडून रहातो ॥17-102॥

त्याप्रमाणे शास्त्राचे वळण धिक्कारून अविचाराने सारखे अरण्यात धावतात त्या असुरांची स्थिती वरील उदाहरणाप्रमाणे होते. ॥17-103॥

काम जे करवील ते करतात क्रोध ज्याला मारवील त्याला मारतात. फार काय सांगावे ? मला दु:खरूपी दगडात पुरतात. ॥17-104॥

जे जे काही दु:ख ते आपल्या अथवा परक्याच्या देहाला देतात तेवढे सर्व दु:ख मला आत्म्याला होते. ॥17-105॥

वाचेच्या पदारानेही त्या पाप्यांना स्पर्श करू नये. परंतु त्यांचा त्याग करण्याकरता आम्हाला त्याजविषयी बोलावे लागले. ॥17-106॥

प्रेताला स्पर्श करू नये परंतु त्यास बाहेर काढण्याकरता जसा स्पर्श करावा लागतो अथवा (अंत्यजाशी बोलू नये परंतु) अंत्यजाचा त्याग करण्याकरता (दूर हो म्हणून) बोलावे लागते हे राहू द्या विष्ठेला हात लाऊ नये परंतु शौचाच्या वेळी हाताने मळाला धुतले पाहिजे ॥17-107॥

त्या प्रसंगी शुद्ध होण्याची इच्छा असते म्हणून तो दोषकारक संसर्ग जसा मानता येत नाही त्याप्रमाणे त्या आसुरी लोकांचा त्याग करण्याकरता हे त्यांच्या विषयी बोलणे आहे. ॥17-108॥

परंतु अर्जुना तू जेव्हा त्या आसुरी लोकांना पहाशील तेव्हा माझे स्मरण कर हो. कारण त्या कामी दुसरे प्रायश्चित्त चालणार नाही. ॥17-109॥

म्हणून सात्विक श्रद्धा जी आहे तीच एक सर्व प्रकाराने चांगली जतन करावी हे मी पुन्हा सांगतो. ॥17-110॥

ज्या योगाने सात्विक संबंधाचे (वृत्तीचे) पोषण होईल तशी संगती धरावी आणि ज्या योगाने सत्वाचा उत्कर्ष होईल असाच आहार घ्यावा. ॥17-111॥

वास्तविक पहा स्वभाव वाढण्याचे (बनण्याचे) कामी आहाराशिवाय दुसरे जोरदार कारण नाही. ॥17-112॥

अर्जुना प्रत्यक्ष पहा की एखादा शुद्धीवर असलेला पुरुष दारु पितो तेव्हा त्याच क्षणी तो उन्मत्त होऊन रहातो. ॥17-113॥

अथवा जो आपल्या मनाला येईल त्याप्रमाणे अन्नाचे सेवन करतो तो त्या अन्नपाण्याला वातकारक कफकारक स्वभावाने व्यापला जातो (अथवा) एखाद्याला ताप आल्यावर दूध वगैरे त्याला शांत करील काय ? ॥17-114॥

अथवा ज्याप्रमाणे अमृत सेवन केले असता ते मरणाला टाळते अथवा विष (हे सेवन केले असता) आपल्यासारखे करते (मारते) ॥17-115॥

त्याचप्रमाणे जसा आहार घ्यावा तसा देहातील रक्तमांसादि धातूंचा आकार बनतो आणि त्या रक्तादि धातूंप्रमाणे अंत:करणाचा स्वभाव जास्त जास्त पुष्ट होतो. ॥17-116॥

ज्याप्रमाने भांड्याच्या तापण्याने आतले पाणीही तापते त्याप्रमाणे आहाराच्या योगाने धातूच्या वश असल्यामुळे चित्तवृत्ती व्यापली जाते. ॥17-117॥

म्हणून सात्विक रस सेवन करावेत तेव्हा सत्वाची (सत्वगुणाची) वृद्धि होते व इतर रसांनी रजोगुणाची व तमोगुणाची वृद्धि होते ॥17-118॥

तर सात्विक आहार कोणाता राजस व तामस आहाराचे स्वरूप काय ते सांगतो. तू चांगले लक्षपूर्वक ऐक. ॥17-119॥

आणि आहाराचे एकदम तीन प्रकार कशाने झाले तेही अर्जुना आताच दाखवू. ॥17-120॥

तरी जेवणाराच्या रुचिप्रमाणे अन्न तयार केले जाते आणि या जगात जेवणारा तीन गुणांचा गुलाम झालेला असतो. ॥17-121॥

कारण की कर्ता भोक्ता जो जीव तो तीन गुणांमुळे स्वभावत: तीन प्रकारचा होऊन तीन प्रकारची कर्मे करतो. ॥17-122॥

म्हणून आहार तीन प्रकारचा आहे व यज्ञही तीन प्रकारचे आहेत आणि दानतपादि च्यापारही तीन प्रकारचे आहेत. ॥17-123॥

परंतु प्रथम आहाराचे लक्षण सांगतो म्हणून जे म्हटले त्याची चांगली स्पष्टता करतो ऐक ॥17-124॥

तर जेव्हा प्रारब्धयोगाने भोक्ता (जेवणारा जीव) सत्वगुणाच्या उत्कर्षात पडतो तेव्हा मधुर पदार्थांच्या ठिकाणी त्याची आवड वाढते. ॥17-125॥

जे पदार्थ स्वभावत:च गोड असतात जे पदार्थ स्वभावत:च स्निग्ध असतात व जे पदार्थ चांगले परिपक्व असतात ॥17-126॥

आकाराने मोठे व बेढब असत नाहीत आणि स्पर्शाला अति मऊ आणि जिभेला आवडणारे आणि जे चवदार असतात ॥17-127॥

रसाने अतिशय भरलेले शिवाय त्याची साल पोकळ असलेले ओलेपणाने संपन्न आणि खरोखर अग्नीच्या उष्नतेपासून सुटलेले ॥17-128॥

ज्याप्रमाणे गुरूने केलेल्या उपदेशाचे शब्द (महावाक्य) दिसण्यात थोडकेच असतात परंतु तेच आपला पराक्रम मात्र मोठा करून दाखवतात त्याप्रमाणे जो आहार दिसावयास अगदी थोडा असतो परंतु सेवनाने कल्पनेबाहेर पूर्ण तृप्ति देतो. ॥17-129॥

आणि जे पदार्थ जसे तोंडाला गोड लागतात तसेच आत (परिणामी) हितकर असतात त्या अन्नाच्या ठिकाणी सत्वगुणी लोकांचे प्रेम वाढते. ॥17-130॥

याप्रमाणे सात्विक आहार असे गुण असलेल्या लक्षणांचा असतो आणि हे नित्य नवे आयुष्याचे रक्षण आहे असे समज. ॥17-131॥

जेव्हा हा सात्विक आहाररूपी मेघ देहात वर्षाव करतो तेव्हा आयुष्यरूपी नदी दिवसेंदिवस वाढत जाते. ॥17-132॥

बुद्धिमंता अर्जुना ज्याप्रमाणे दिवसाची वाढ करण्याला सूर्य हा कारण आहे ॥17-133॥

आणि शरीराला अथवा मनाला सामर्थ्य पुरवणारा असा हा आहार जर असेल तर रोगांना अस्तित्व कोठले ? ॥17-134॥

हा सात्विक आहार जेव्हा सेवन करण्यात येईल तेव्हा आरोग्य भोगण्याला शरीराचे भाग्यच उदयाला आले असे आम्ही समजतो. ॥17-135॥

आणि या सात्विक आहाराने सुखाच्या देवघेवीचा व्यवहार चांगला भरभराटीला येतो. हे राहू दे (एवढेच काय पण) त्याचे आनंदाशी सख्य वाढते. ॥17-136॥

वर सांगितल्याप्रमाणे सात्विक आहार चांगला परिणत झाला (मानवला) असता हा आत मनास व बाहेर शरीरास मोठा उपयोग करतो. ॥17-137॥

आता रजोगुणी मनुष्याला ज्या रसांची प्रीति आहे त्याचीही अर्जुना प्रसंगानुसार स्पष्टता करतो. ॥17-138॥

तर प्राणहरण करण्याविषयी मात्र काय तो कमीपणा नाहीपेक्षा काळकूट विषाप्रमाणे जे कडू असते अथवा आंबटपणामधे जे चुन्यापेक्षा (जिभेला) जास्त चटका देणारे असते ॥17-139॥

कणकेचा गोळा करण्यास जितके पाणी लागते तितकेच त्यात मीठ घालतो व इतर पदार्थांचेही मिठाशी तितक्याप्रमाणात मिश्रण करतो. (म्हणजे कणकेत जितके मीठ तितकेच इतर रसातही घालतो). ॥17-140॥

असे अतिशय खारट त्य़ा रजोगुण्याला आवडते व पदार्थ इतके ऊन ऊन खातो की त्या कढत पदार्थांच्या रूपाने तो अग्नीच तोंडाने गिळत आहे असे वाटते. ॥17-141॥

कढत पदार्थांच्या वाफेच्या टोकावर लावली असता वात देखील पेटेल असे कढत पदार्थ तो रजोगुणी मनुष्य मागतो. ॥17-142॥

भयंकर वावटळीस मागे टाकील असे (किंवा) पहारीचा घाव लागला असता जसे रुपते तसे घावावाचून रुपणारे झणझणीत असे तिखट तो खातो. ॥17-143॥

जे तोंडीलावणे आत व बाहेर राखेपेक्षा कोरडे असते ते त्याला फार आवडते. ॥17-144॥

जो पदार्थ खात असता एकमेकांवर दात आदळतील तो पदार्थ तोंडात घेतांना त्यास संतोष होऊ लागतो. ॥17-145॥

पदार्थ मूळचेच झणझणीत असून शिवाय मोहोरी लाऊन त्याचे अनेक प्रकार केले जातात ते असे की जे सेवन केले असता नाकातोंडातून वाफा चालतात. ॥17-146॥

हे राहू दे अर्जुना अग्नीला ‘गप्प बैस’ असे म्हणेल तसे तिखट रायते रजोगुण्याला प्राणापेक्षा जास्त आवडते. ॥17-147॥

या प्रमाणे तोंडाला पुरेसे न होऊन तो जिभेने वेडा केलेला रजोगुणी पुरुष अन्नाच्या निमित्ताने पोटात प्रज्वलित अग्नीच भरतो. ॥17-148॥

त्या सरसाच त्याच्या अंगाचा दाह होऊ लागतो. मग भुईवर अथवा अंथरुणावर त्यास चैन पडत नाही ॥17-149॥

रजोगुणाने खाल्लेले ते पदार्थ हे जेवण नव्हे तर शरीरात रोगरूपी निवांत निजलेले साप जागे करण्याकरता उत्तेजक पदार्थच पोटात घालणे होय. ॥17-150॥

त्याप्रमाणे एकमेकांच्या स्पर्धेने एकदम रोग उठतात (उत्पन्न होतात). अशा रीतीने रजोगुणी आहाराचे केवळ दु:खरूप फळ प्राप्त होते ॥17-151॥

अर्जुना याप्रमाणे राजस आहाराचे वर्णन केले व त्या आहाराच्या परिणामाचा विचार सांगितला. ॥17-152॥

आता त्या तमोगुणी पुरुषाला जसा आहार आवडतो तेही सांगतो कदाचित तुमच्या मनाला त्याची किळस येईल पण किळस घेऊ नका. ॥17-153॥

तर कुजलेले अथवा उष्टे खात असतांना त्यामुळे आपले अनहित होईल असे तो मानीत नाही. जशी म्हैस (कुजलेले उष्टे न म्हणता) आंबोण खाते (तसे) तो खातो. ॥17-154॥

त्याप्रमाणे सकाळी शिजवलेले अन्न दोन प्रहरी अथवा तो दिवस गेल्यावर दुसरे दिवशी तमोगुणी पुरुष खातो. ॥17-155॥

अथवा अर्धवट शिजलेले किंवा पारच करपून गेलेले आणि ज्यात गोडी आलेली नाही. तसेही पदार्थ तमोगुणी खातो. ॥17-156॥

जे अन्न शिजवून तयार झालेले असते व ज्या अन्नात गोडी चांगली आलेली आहे ते अन्न आहे असा तमोगुणी पुरुषाचा अनुभव नाही (म्हणजे अशा अन्नाला तो अन्न समजत नाही). ॥17-157॥

असे असूनही जर कदाचित चांगल्या पक्वान्नाचा त्याला योग झाला तर त्या अन्नास घाण सुटेपर्यंत वाघाप्रमाणे थांबून रहातो. (म्हणजे त्या अन्नास घाण सुटेपर्यंत खात नाही). ॥17-158॥

जे अन्न तयार होऊन पुष्कळ दिवस झाले आहेत ज्याचा रुचकरपणा निघून गेला आहे जे वाळलेले अथवा सडलेले आहे अथवा जे अन्न फदफदले असून त्यात किडेही पडलेले असोत ॥17-159॥

व तसे घाण सुटलेले अन्न तेही मुलाच्या हाताने चिवडून जशी काही राड करतो अथवा बायकोबरोबर बसून गोतांबिल करतो (म्हणजे तिच्या बरोबर परिवारासह एका ताटात जेवतो). ॥17-160॥

अशा घाणेरडेपणाने जेव्हा तो खातो तेव्हा त्याला सुखाचे असे भोजन होते. परंतु तो पापी एवढ्यानेही समाधान पावत नाही ॥17-161॥

मग चमत्कार पहा ज्या दोषयुक्त वाईट पदार्थांना निषेधाचा शिंतोडा असतो (ज्या दोषयुक्त वाईट पदार्थांचा शास्त्रांनी सेवन करण्यास योग्य नाहीत असा निषेध केलेला असतो) ॥17-162॥

त्या पिण्यास अयोग्य अशा पदार्थांच्या पिण्याच्या ठिकाणी व खाण्यास योग्य नाहीत अशा पदार्थांच्या खाण्यात त्या तामसी पुरुषाकडून उत्कट हाव वाढवली जाते. ॥17-163॥

हे वीरा अर्जुना तमोगुणी जेवणाराला अशी अशी आवड असते. त्याचे फल दुसर्‍या क्षणी मिळत नाही (तर त्याच क्षणात ताबडतोप मिळते). ॥17-164॥

कारण की त्याचे तोंड जेव्हा या अपवित्र अन्नाला शिवते तेव्हाच तो पापाला पात्र झाला. ॥17-165॥

याशिवाय आणखी तो जे जेवतो ती जेवण्याची रीत म्हणू नये तर ते जेवण ही पोट भरणारी यातना (दु:ख) समजावी. ॥17-166॥

शिरच्छेदाने काय होते अथवा अग्नीत प्रवेश केला असता कसे असते या गोष्टीचा प्रत्यक्ष अनुभव का घ्यावा लागतो ? विचार कर. परंतु तमोगुणी पुरुष तसले परिणाम सहन करतो. ॥17-167॥

म्हणून अर्जुना तामस अन्नाचा परिणाम वेगळा सांगण्याची जरुरी नाही. (कारण तामस अन्न खाण्यात जे दु:ख होते तोच त्याचा परिणाम होय) असे देव म्हणाले. ॥17-168॥

आता यानंतर आहाराप्रमाणे यज्ञही तीन प्रकारचा आहे ऐक. ॥17-169॥

हे चांगल्या सुकीर्तिवंतांमधे श्रेष्ठ अर्जुना पण आता या तिहींमधे पहिल्याप्रथम सात्विक यज्ञाचे रहस्य सांगतो ऐक. ॥17-170॥

तर ज्याप्रमाणे पतिव्रतेच्या मनाचा संकल्प एक नवर्‍याशिवाय इतर ठिकाणी काम वाढू देत नाही ॥17-171॥

अथवा समुद्राला मिळाल्यावर गंगा पुढे धाव घेतच नाही अथवा आत्म्याला पाहून वेद स्तब्ध राहिला. ॥17-172॥

त्याप्रमाणे जे लोक आपल्या हिताच्या ठिकाणी चित्तवृत्ती खर्च करून कर्माच्या फळाच्या प्राप्तीविषयी कर्तेपणाचा अहंकार शिल्लक राहू देत नाहीत १७-१७३॥ ॥17-173॥

झाडाच्या मुळाशी पोहोचल्यावर मग पाणी जसे मागे सरणे जाणतच नाही तर केवळ त्याच्याच ठिकाणी जिरते. ॥17-174॥

त्याप्रमाणे देह व मन ह्या दोहोंनी यज्ञनिश्चयाचे ठिकाणी गढून जाऊन जे काही इच्छित नाहीत ॥17-175॥

फलाचा अभिलाष टाकून आपल्या धर्मशिवाय इतर बाबींची आसक्ती सोडून सर्व अंगांनी परिपूर्ण अशा ज्या यज्ञाचे ते आचरण करतात ॥17-176॥

परंतु आरशात जसे आपण आपल्याला डोळ्याकडून पाहिले जाते अथवा अंधारात तळहातावर असलेले रत्न जसे दिव्याने पाहावे ॥17-177॥

अथवा सूर्य उगवला असता त्यायोगाने आपल्याला जाण्याचा मार्ग जसा दृष्टीच्या आटोक्यात येतो त्याप्रमाणे वेदाच्या सहाय्याने निश्चित करून ॥17-178॥

ती कुंडे व मंडप आणि वेदी आणखीही साहित्याची विपुलता यांची जमवाजमव जणूकाय शास्त्राने आपण स्वत:च केली आहे त्याप्रमाणे तो करतो. (म्हणजे यज्ञाचे सर्व साहित्य शास्त्राप्रमाणे बिनचूक जमवतो). ॥17-179॥

अंगावर सर्व अवयवांचे ठिकाणी जसे त्या त्या अवयवांना योग्य असे अलंकार घातलेले असावेत त्याप्रमाणे जेथे जो पदार्थ पाहिजे तेथे तो पदार्थ व्यवस्थेने योजून ॥17-180॥

फार शब्दांनी काय वर्णन करू ? जसे काही सर्व अलंकार घातलेली अशी यज्ञाविद्याच यज्ञाच्या निमित्ताने प्रत्यक्ष मूर्तिमंत आली आहे. ॥17-181॥

त्याप्रमाणे तो यज्ञ अंगे व उपांगे यासहित मोठेपणाच्या संबंधास डोके वर काढू न देता केला जातो. ॥17-182॥

तुळशीच्या झाडाचे तर उत्तम प्रकारचे संरक्षण केले जाते परंतु त्या संरक्षण करण्यात फळांचा फुलांचा अथवा छायेच्या हेतूचा संबंध नसतो ॥17-183॥

अर्जुना फार काय सांगावे ? फळाशेशिवाय अशा युक्तीने जो यज्ञ केला जातो तो सात्विक यज्ञ आहे असे समज. ॥17-184॥

अर्जुना आता (रजोगुणी पुरुष) खरोखरच याच्याच (सत्वगुणाच्या यज्ञा) सारखा यज्ञ करतो परंतु (फलेच्छेने वगैरे) करतो. जसे श्राद्धाच्या दिवशी राजाला भोजनाला आमंत्रण द्यावे ॥17-185॥

जर राजा घराला आला तर त्यापासून फार उपयोग होईल. तो असा की आपली कीर्तीही होईल आणि श्रद्धही रहाणार नाही. ॥17-186॥

त्याचप्रमाणे विचार मनात धरून तो रजोगुणी पुरुष म्हणतो की मला संपूर्ण स्वर्गप्राप्ती होईल व मी दीक्षित म्हणून लोकांना मान्य होईन आणि यज्ञही घडेल. ॥17-187॥

अर्जुना अशा तर्‍हेने केवळ फळाकरताच व आपले महत्व जगात प्रसिद्ध होण्याकरता जो यज्ञ करणे तो राजस यज्ञ होय. ॥17-188॥

पशुपक्ष्यांच्या लग्नामधे जसा विषयवासनेपेक्षा दुसरा जोशी नाही त्याप्रमाणे तामस यज्ञाला आग्रहच मूळ आहे. ॥17-189॥

जर कोणताही एखादा मार्ग वार्‍याकडून चालवला जाणार नाही अथवा मरण जर येण्यास मुहूर्त पाहील किंवा अग्नि जर निषिद्ध पदार्थास (जाळण्यास) भिईल ॥17-190॥

तर तमोगुणी पुरुषाच्या आचरणाला वेदविधीचा धरबंध असेल. म्हणून अर्जुना तो तमोगुणी पुरुषाचा आचार स्वैर असतो. (तो कसा ? तर पुढे सांगतात) ॥17-191॥

येथे विधीची पर्वा नसते. त्याच्याकडे मंत्र वगैरे येत नाहीत. (म्हणजे त्याला ऋग्वेदादि मंत्रांची व त्यातील स्वरवर्णांची जरूर लागत नाही). ज्याप्रमाणे माशीच्या तोंडाकडून अन्नमात्र सुटत नाही (त्याप्रमाणे तमोगणी पुरुष शास्त्रदृष्ट्या विहित निषिद्ध हे न पहाता स्वैर वागतो). ॥17-192॥

ब्राह्मणसंबंधाने जेथे ब्राह्मण हा शत्रु अशी समजूत असते तेथे दक्षिणेचा विचार कोठून होणार ? वाहुटळ (वारा) सुटली असता त्यास अग्नीचे सहाय्य मिळावे (त्याप्रमाणे त्या यज्ञात विधि मंत्र ब्राह्मण दक्षिणा वगैरेंचा अभाव एकत्र होतो). ॥17-193॥

जसे निपुत्रिकाचे घर नागवले जाते त्याप्रमाणे श्रद्धेचे तोंड न पहाता सर्वही व्यर्थच खर्च होते. ॥17-194॥

असा जो यज्ञाचा नुसता देखावा असतो त्याला तामस यज्ञ म्हणावे. अर्जुना हे ऐक असे तो लक्ष्मीचे निवासस्थान श्रीकृष्ण म्हणाला. ॥17-195॥

आता गंगेचे एकच पाणी परंतु ते निरनिराळ्या मार्गांनी गेले असता ते एका मार्गाने अमंगलता प्राप्त करून देते व एका मार्गाने पवित्रत्व उत्पन्न करणारे होते. ॥17-196॥

त्याप्रमाणे या जगात तीन गुणींच्या योगाने तप तीन स्वरूपाचे झाले आहे. ते तप एक प्रकारचे केले असता पाप देते आणि दुसर्‍या प्रकारे केले असता उद्धरते. ॥17-197॥

हे बुद्धिमान अर्जुना ते तपच तीन भेदांनी कसे झाले आहे म्हणून जाणू पहाशील तर आधी तपच काय आहे ते समजून घे. ॥17-198॥

या जगात तप म्हणजे काय त्याचे स्वरूप तुला दाखवू पहा. नंतर तीन गुणांनी ते तीन प्रकारचे झाले आहे ते मागाहून सांगू. ॥17-199॥

तर शुद्ध तप तेही शारीरिक मानसिक व वाचिक असे तीन प्रकारचे आहे ऐक. ॥17-200॥

आता या तिहींपैकी शारीरिक तप ऐक. तर (त्या तप करणाराला) शंकर अथवा विष्णु यापैकी जो देव आवडत असेल तो – ॥17-201॥

त्या प्रिय देवतेच्या मंदिराला यात्रादिक करण्याकरता आठही प्रहर जसा पायाला भोवरा बांधला आहे ॥17-202॥

देवाचे अंगण (झाडून सारवून रांगोळी घालून वगैरे) सुशोभित करण्याकरता देवाच्या पुजेला जे उपचार लागतील ते पुरवण्याकरता (शास्त्रांनी सांगितलेल्या) आज्ञेप्रमाणे करण्याकरता त्याचे हात शोभतात. ॥17-203॥

लिंग अथवा प्रतिमा डोळ्यांनी पाहिल्याबरोबर काठी ज्याप्रमाणे पडावी त्याप्रमाणे शरीररूप काठी टाकतो. ॥17-204॥

आणि शास्त्रोक्त आचरण व नम्रता आदिकरून गुणांनी लोकात जे श्रेष्ठ असतील त्या ब्राह्मणांची चांगली सेवा करतो. ॥17-205॥

अथवा प्रवासाने किंवा पीडेने अथवा संकटाने जे शिणलेले असतील त्या जीवांना सुख प्राप्त करून देतो. ॥17-206॥

सर्व तीर्थांमधे श्रेष्ठ जे आईबाप त्यांच्या सेवेवरून शरीराला खरोखर ओवाळून टाकतो. ॥17-207॥

आणि जो भेटल्याबरोबर संसारासारखे भयंकर दु:ख नाहीसे करतो त्या ज्ञानदान करणार्‍या व दयावान अशा गुरूला भाजतो. ॥17-208॥

आणि अर्जुना स्वधर्मरूपी अग्नीमधे देह अहंकाररूपी जो मळ त्याला वारंवार स्वधर्माचरण करणे हीच कोणी पुटे (आंच) देऊन तो नाहीसा करतो. ॥17-209॥

भूतमात्रामधे ब्रह्म जाणून तेथे त्यास नमन करतो. परोपकार करण्यात तत्पर असतो व स्त्रीविषयी क्षणोक्षणी मनोनिग्रह करतो. (तो असा की) ॥17-210॥

जन्माच्या प्रसंगी मात्र स्त्रीदेहाला अंगाने स्पर्श झाला तेथून पुढे तो सर्व जन्म सोवळा करतो. ॥17-211॥

भूतमात्रांच्या नावाने गवताच्या काडीसही (तीत जीव आहे म्हणून) हिसका देत नाही फार काय सांगावे ? तोडमोड करणे टाकून देतो. ॥17-212॥

अशा अशा प्रकारच्या वागण्याचा जेव्हा शरीरात उत्कर्ष होतो तेव्हा शारीरिक तप भरास आले असे समज. ॥17-213॥

अर्जुना हे सर्व करणे मुख्यत्वेकरून देहाच्या आधारावर आहे. म्हणून मी याला शारीरिक तप असे म्हणतो. ॥17-214॥

याप्रमाणे जे शारीरिक तप आहे त्याचे स्पष्टीकरण केले. आता पापरहित असे जे वाचिक तप ते ऐक. ॥17-215॥

तरी लोखंडाचा आकार व वजन ही मुळीच कमी होऊ न देता जसे त्या लोखंडास परिसाने सोने केले पहा. ॥17-216॥

त्याप्रमाणे जे बोलणे ऐकणार्‍याच्या जवळ असलेल्या जोडीदाराला दु:ख न देता सुख होईल असा चांगलेपणा ज्या बोलण्यात दृष्टीस पडतो ॥17-217॥

पाणी मुख्य झाडाला जाते आणि पाटाच्या काठावर असणारे गवत सहजच जगते. त्याप्रमाणे कोणा एकाला उद्देशून बोलले असता त्या बोलण्यात सर्वांचेच हित होते ॥17-218॥

जेव्हा अमृताची गंगा प्राप्त होते तेव्हा ती प्राणांना अमर करते व स्नानाने पाप व ताप नाहीसे करते आणि (तिचे अमृत प्यायले असता) गोडीही देते. ॥17-219॥

त्याप्रमाणे अज्ञान नाहीसे होते आपला अनादिपणा पुन: प्राप्त होतो व ज्याप्रमाणे अमृताचे कितीही सेवन केले तरी त्याचा वीट येत नाही. ॥17-220॥

जर कोणी विचारले तर असे बोलण्याचा प्रघात असावा नाही तर वेद अथवा भगवन्नाम यांचे वाचेने आवर्तन (पुन: पुन: पठण) चाललेले असावे. ॥17-221॥

ऋग्वेदादि तिन्ही वेद वाचारूपी मंदिरामधे (तोंडात) स्थापन केले जातात. (फार काय सांगावे ?) मुखामधे जशी काय वेदशाळाच स्थापन केली आहे. ॥17-222॥

अथवा एखादे नाव तेच शिवाचे असो वा विष्णूचे असो वाचेत रहावे ते वाचेपासून होणारे तप समजावे. ॥17-223॥

आता जे मानसिक तप आहे तेही सांगू ऐक. असे लोकनाथांच्या नायकांचे (इंद्रादिक देवांचे) स्वामी श्रीकृष्ण म्हणाले. ॥17-224॥

तर लाटांनी सरोवर टाकले असता अथवा मेघांनी आकाश टाकले असता अथवा चंदनाच्या बागेचा सर्पांनी त्याग केला असता ॥17-225॥

अथवा कलांच्या कमीजास्त होण्याने जसे चंद्रास टाकावे अथवा मानसिक चिंतेने जसे राजास टाकावे अथवा क्षीरसमुद्र जसा मंदराचलाने टाकावा ॥17-226॥

त्याप्रमाणे अनेक प्रकारच्या संशयाच्या सर्व समुदायांनी मनाला सोडल्यावर जे मन केवळ स्वरूपस्थितीने रहाते. ॥17-227॥

उष्णतेशिवाय जसा प्रकाश असावा अथवा जडत्वाशिवाय जसा अन्नाच्या ठिकाणी रस असावा आणि पोकळीशिवाय जसा अवकाश असावा ॥17-228॥

त्याप्रमाणे (मनाने) आपले विश्रांतिस्थान (जो आत्मा त्यास) पाहिल्यावर मन आपल्या स्वभावास (चंचलतेस अथवा संकल्प विकल्प करण्यास) मुकते. ते कसे ? तर जशी थंडी आपल्या अंगच्या थंडीने आपले अंग कापू देत नाही तसे. ॥17-229॥

ज्याप्रमाणे न चालणारे म्हणजे अचल व कलंकरहित म्हणजे स्वच्छ असे चंद्राचे बिंब नित्य परिपूर्ण असावे तितक्या शुद्धपणाने (व निश्चलपणाने मनाची जी शोभा असते ॥17-230॥

वैराग्याचे ओरखाडे नाहीसे झाले व मनाची अस्वस्थता नाहीशी झाली व त्या मनाचे ठिकाणी आत्मज्ञानास योग्य अशी शुद्ध भूमिका तयार झाली ॥17-231॥

म्हणून शास्त्राचा विचार करण्याकरता ज्या तोंडाचा उपयोग करावा ते तोंड वाचेचेही सूत्र हाती धरीत नाही. (बोलतच नाही). ॥17-232॥

ज्याप्रमाणे मिठाने आपले मूळचे स्वरूप जे पाणी त्यास स्पर्श केल्याबरोबर (ते मीठ जलरूप होते). त्याप्रमाणे आत्मलाभाच्या प्राप्तीमुळे मन आपला मनपणाही धरू जाणत नाही. (म्हणजे संकल्प करण्याचे टाकून आत्म्याशी तद्रूप होते). ॥17-233॥

तशा मनाच्या ठिकाणी त्या कल्पना कोठे उत्पन्न होतील की ज्या कल्पनांनी इंद्रियमार्गांनी धाव घेऊन विषयरूपी त्या गावात येऊन प्राप्त व्हावे ? ॥17-234॥

म्हणून ज्याप्रमाणे तळहाताला केसरहितपणा ही निर्मळता स्वभावत:च आहे त्याप्रमाणे त्या मनामधे स्वभावत:च भावशुद्धि असते. ॥17-235॥

अर्जुना फार काय सांगावे ? जेव्हा मनाला (वर सांगितलेली स्थिती प्राप्त होते तेव्हा ती स्थिती ‘मानस तप’ या नावाला प्राप्त होते. ॥17-236॥

परंतु ते असू दे हे मनाच्या तपाचे लक्षण तुला संपूर्ण सांगितले असे समज. असे देव म्हणाले. ॥17-237॥

म्हणून अर्जुना कायावाचामनाने जे त्रिविधत्वाला प्राप्त झाले आहे ते सामान्य तप तुला ऐकवले. ॥17-238॥

आता तीन गुणांच्या संगतीने हेच सामान्य तप विशेषेकरून तीन प्रकारात शिरते. याच सामान्य तपाचे तीन प्रकार होतात. तेही बुद्धी स्थिर ठेऊन चांगले ऐक. ॥17-239॥

तर हे प्रबुद्ध अर्जुना हेच सामान्य तप जे तुला तीन प्रकारांनी सांगितले तेच पूर्ण श्रद्धेने व फलाशा टाकून ॥17-240॥

जेव्हा पूर्ण अंत:करण शुद्धीने व आस्तिक्यबुद्धीने आचरले जाते तेव्हा त्यालाच बुद्धिमान लोकांकडून सात्विक तप म्हटले जाते. ॥17-241॥

अथवा तपाच्या स्थापनेकरता जगात द्वैतभाव उत्पन्न करून मोठेपणाचे शिखरावर बसण्याकरता ॥17-242॥

त्रिभुवनाच्या सन्मानाने (आपल्या शिवाय) दुसर्‍या ठिकाणी जाऊ नये व जेवणाच्या पंक्तीत पहिला पाट मिळावा म्हणून ॥17-243॥

विश्वाच्या स्तुतीला आपण पात्र व्हावे व सगळे जग आपली यात्रा (आपले दर्शन) करण्यास यावे म्हणून ॥17-244॥

लोकांच्या निरनिराळ्या प्रकारच्या पूजांनी (आपल्याशिवाय) दुसरा आश्रय न धरावा महत्वाच्या पांधरुणाखाली (आपल्याला) भोग भोगण्यास (मिळावे म्हणून) ॥17-245॥

ज्याप्रमाणे वेश्या आपले शरीर विकण्याकरता शृंगार करते त्याप्रमाणे तो आपणास विकण्याकरता (लोकात आपली प्रतिष्ठा वाढवण्याकरता) आपले शरीर व बोलणे तपाने माखतो. (म्हणजे आपल्या शरीर चेष्टेने वेशाने अथवा बोलण्याने आपण तपी आहोत असे लोकांना भासवतो). ॥17-246॥

हे राहू दे. धनाच्या ठिकाणी व मानाच्या ठिकाणी आशा वाढवून जे आयासयुक्त (कष्टाने भरलेले) तप केले जाते त्या तपाला अर्जुना राजस तप म्हणावे. ॥17-247॥

परंतु पहुरणी नावाच्या किड्याने गाभण गुराचे थान चोखले असता ते गुरु व्यायल्यावर दूध देत नाही अथवा शेतात पीक उभे असता ते जनावराकडून चारले जात नाही. ॥17-248॥

त्याप्रमाणे जे तप कष्ट करून केले जाते त्या तपाची प्रसिद्धी केली असता ते तप फळाच्या संबंधाने पूर्ण निष्फळ होते. ॥17-249॥

अशाप्रकारे ते फळ निष्फळ आहे असे पाहून ते तप करीत असतांना मध्येच ते टाकतो म्हणून अर्जुना त्या तपाला स्थिरता नाही. ॥17-250॥

सहज विचार करून पाहिले तर जो अकाली आलेला मेघ (आपल्या दाट फळीने) सर्व आकाश भारून टाकतो व जो मेघ आपल्या गर्जनेने ब्र्ह्मांड फोडतो. तो अकाली मेघ घटकाभर तरी टिकतो काय ? ॥17-251॥

त्याप्रमाणे राजस तप जे आहे ते फलाच्या बाबतीत तर व्यर्थ जातेच परंतु अर्जुना ते आचरणात सुद्धा शेवटपर्यंत टिकणारे नसते. ॥17-252॥

आता तेच (म्हणजे सामान्य तप) जेव्हा तमोगुणाच्या रीतीने केले जाते तेव्हा ऐहिक कीर्ति व परलोकप्राप्ती यास अंतरून ते केले जाते. ॥17-253॥

अर्जुना केवळ मूर्खापणाचा संचार अंत:करणात घेऊन शरीराला शत्रुसारखे समजले जाते. ॥17-254॥

व पंचाग्नीच्या ज्वाळा शरीराला लावल्या जातात अथवा शरीराला सरपण समजून अग्नीत (पंचाग्नीत) ते लावले जाते. ॥17-255॥

मस्तकावर गुग्गूळ जाळले जातात व पाठीत गळ घातले जातात आणि पहाताच भीती वाटेल अशा रखरखित निखार्‍यांनी अंग जाळतात. ॥17-256॥

श्वासोच्छ्वास वाया दवडले जातात आणि व्यर्थच उपाय केले जातात. अथवा झाडाला टांगून घेऊन खाली तोंड करून धुराचे घास घेतले जातात. ॥17-257॥

(थंडीच्या दिवसात) गळ्यापर्यंत थंड पाण्यात उभे रहातात. खडकावर किंवा नदीच्या काठावर बसतात व ज्या तपात आपल्या अंगाचे जिवंतपणी मांसाचे लचके तोडतात. ॥17-258॥

अर्जुना अशा नाना प्रकारांनी या शरीरावर घाव घालून जे तप करतात ॥17-259॥

पर्वतावरून अंगाच्या वजनाने सु्टलेला दगड आपण स्वत: फुटून तुकडे तुकडे होतो शिवाय जे काही आपल्या आड येईल त्याचा जसा चुराडा करतो ॥17-260॥

याप्रमाणे आपल्याला त्रास घेऊन सुखात असलेल्या प्राण्यांना जिंकण्याच्या इच्छेने जी तपे केली जातात ॥17-261॥

फार काय सांगावे ? ही दु:खाची वाईट रीत अंगीकारून अर्जुना जे तप उत्पन्न होते ते तामस होय. ॥17-262॥

याप्रमाणे सत्वादि तीन गुणात पडलेले तप तीन प्रकारचे झाले ते देखील तुला चांगले स्पष्ट दाखवले. ॥17-263॥

आता बोलतांना प्रसंगात आले म्हणून त्या तीन प्रकारच्या दानांच्या लक्षणांचे स्वरूप सांगू. ॥17-264॥

आता गुण म्हटले की त्याने दानही तीन प्रकारचे झाले आहे. त्यापैकी पहिले सात्विक दान असे आहे. ॥17-265॥

तरी स्वधर्माचरणाने जे जे आपणास मिळालेले असेल ते ते मोठ्या सन्मानाने द्यावे. ॥17-266॥

(पेरण्याकरता) चांगले बीज प्राप्त झाले असता जशी चांगल्या जमिनीच्या वाफशाच्या उणीव पडते तसा हा सात्विक दानाचा योग दिसतो. (अभिप्राय असा की पेरणी करण्याला जसे चांगले बी योग्य काळ व उत्तम शेत व वापसा यांचा एकदम योग होणे दुर्मिळ असते त्याप्रमाणे सात्विक दानाला योग्य देश योग्य काल योग्य पात्र व योग्य द्रव्य यांचा एकदम योग होणे हे दुर्मिळ असते). ॥17-267॥

मौल्यवान रत्न हाती येते तेव्हा सोन्याची टंचाई पडते. (रत्न व सोने) दोन्ही प्राप्त झाली तर घालणारे अंग (दागिना ज्या अवयवावर घालावयाचा तो शरीराचा अवयव उदाहरणार्थ नाक वगैरे) चांगले मिळत नाही. ॥17-268॥

परंतु आपल्या भाग्याची ऊर्जित अवस्था झाली असता सण इष्ट मित्र व ऐश्वर्य या तिहींचा एकत्र योग होतो. ॥17-269॥

ज्याप्रमाणे उत्कृष्ट प्रकारचे दान घडवून आणण्याविषयी जेव्हा सत्वगुणास उत्तेजन येते तेव्हा देश काल पात्र व द्रव्य अशा चार योग्य गोष्टींचा संगम होतो. ॥17-270॥

तरी प्रथम तर प्रयत्न करून कुरुक्षेत्र अथवा काशी हे स्थळ असावे अथवा यांच्या बरोबरीला येईल तो देश (स्थळ) असला तरी चालेल ॥17-271॥

तशा त्या पवित्र स्थळी सूर्य किंवा चंद्र आणि राहू व केतु यांचा योग (सूर्यग्रहण व चंद्रग्रहण) येतो तो (दानाला) पवित्र काळ असतो. अथवा तशा सारखा इतर पवित्र काळही असला तरी चालेल. ॥17-272॥

तशा काळी त्या स्थळी दानाला असे उत्कृष्ट पात्र असावे की जणु काय (त्या पात्राच्या रूपाने) मूर्तिमंत पवित्रपणाच अवतरला आहे. ॥17-273॥

सदाचरणाची मूळ जागा व वेदातील सर्व प्रकारचा माल उतरण्याची जागा (वेदाध्ययन केलेला) असा अतिशय श्रेष्ठ ब्राह्मण प्राप्त झाला असता ॥17-274॥

मग त्याच्या ठिकाणी (द्रव्य) अर्पण करून त्या द्रव्यावरील आपली सत्ता काढावी परंतु पतीसमोर जशी आपले स्वामित्व त्यास देऊन पत्नी येते ॥17-275॥

अथवा ज्याचे (द्रव्य वगैरे) ठेवलेले असते ते त्यास परत देऊन जसे उतराई व्हावे अथवा विडा देणार्‍या हुजर्‍याने जसा राजास विडा द्यावा ॥17-276॥

तशा निष्काम अंत:करणाने जमीन वगैरे अर्पण करावी. फार काय सांगावे ? फालेच्छेला बिलकूल डोके वर काढू देऊ नये. ॥17-277॥

आणि ज्याला दान द्यावे तो असा पहावा की ज्याला आपण केलेल्या दानाची कोणत्याही प्रकारे फेड करता येणार नाही ॥17-278॥

आकाशाला हाक मारली असता जसे आकाश प्रतिध्वनि देत नाही अथवा आरसा मागच्या बाजूला पाहिला असता तो प्रतिबिंब दाखवीत नाही ॥17-279॥

पाण्याच्या सपाटीवर हापटलेला चेंडू उशी देऊन जसा आपण होऊन हाताशी येत नाही. ॥17-280॥

अथवा पोळ जर चरावयास सोडला अथवा कृतघ्न मनुष्याचे मस्तक (प्रेमाने) हुंगले (त्यावर कितीही प्रेम केले) तर तो ज्याप्रमाणे प्रेमाचा मोबदला करीत नाही ॥17-281॥

त्याप्रमाणे जो दान घेणारा दात्याने दिलेल्या दानाचा कोणत्याही प्रकारे मोबदला करू शकणार नाही त्यास दान अर्पण केल्यावर दात्याने त्याची आठवणही चित्तात राहू देऊ नये. ॥17-282॥

हे वीरराजा अर्जुना अशा सामुग्रीने जे दान उत्पन्न होते ते सर्व दानांपेक्षा श्रेष्ठ असे सात्विक दान होय असे समज. ॥17-283॥

आणि (रजोगुणी दानाच्या बाबतीत) तोच (सत्वगुणी दानासारखा) देश व काल आणि सत्पात्र वगैरेंचा योग जुळतो आणि तसाच निर्मळ व न्यायाने मिळालेले असे दानभाग यांचा एकत्र योग आलेला असतो. ॥17-284॥

परंतु दुभत्याची आशा धरून ज्याप्रमाणे गाईला पोसावे किंवा दाणे साठवण्याकरता अगोदर चांगले पेव तयार करून मग पेरावयास जावे ॥17-285॥

अथवा अहेराच्या प्राप्तीवर लक्ष ठेऊन सोयर्‍या धायर्‍यास जसे आमंत्रण करण्यास जावे अथवा ओवसा करणारीचे घरी जसे वाण पाठवावे ॥17-286॥

आधी व्याजाचे पैसे गाठीला बांधून मग दुसर्‍याचे काम जसे करावे अथवा पूजा (द्रव्य) घेऊन मग जसे रोग्यास औषध द्यावे ॥17-287॥

असे ज्याचे दान देणे असते आणि आपण जे दान केले आहे तेवढ्याच साधनाने तो दान घेणारा पुन्हा आपल्या उपयोगी पडावा अशा भावनेने जेव्हा दान दिले जाते ॥17-288॥

अथवा अर्जुना कोणी एका वाटेने जाणारा की जो घेतलेल्या दानाचा मोबदला करू शकणार नाही असा चांगला ब्राह्मण जर मिळाला; ॥17-289॥

तर एका पैशाच्या दानाबद्दल अर्जुना गोत्राच्या (कुटुंबाच्या संपूर्ण माणसांच्या) सर्व प्रायश्चित्ताचे उदक त्याचा हातावर सोडतो. ॥17-290॥

त्याचप्रमाणे अनेक पारलौकिक फळांची इच्छा करतो आणि दिलेले तर (ते इतके थोडे असते की) ते (एका वेळेच्या) भुकेलाही पुरत नाही. ॥17-291॥

ते अल्पदान देखील तो ब्राह्मण घेऊन गेला की नुकसानीच्या शीणाने तो राजस दान करणारा मनात झुरतो. जणु काय चोराने त्याचे सर्वस्व लुटून नेले. ॥17-292॥

हे सुमति अर्जुना फार काय सांगू ? अशा संकल्पाने जे दिले जाते ते दान ह्या जगातील राजस दान होय. ॥17-293॥

मग म्लेंच्छांच्या राहाण्याच्या ठिकाणी अरण्यात धर्मकृत्यास अयोग्य ठरलेल्या देशात अथवा छावणीत अथवा शहराच्या चव्हाट्यावर ॥17-294॥

तशात त्या ठिकाणी तिन्हीसांजा अथवा रात्रीची वेळ प्राप्त झाली असता त्या प्रसंगी चोरून आणलेल्या द्रव्यावर उदार होणे ॥17-295॥

(तेथे दान देण्यास योग्य कोण ?) तर भाट गारुडी वेश्या जुगार खेळणारे लोक वगैरे मूर्तिम्ंत भूलच आहेत त्यांना भुलतो. ॥17-296॥

त्यात रूपाची व नृत्याची भर पुढे असता ती डोळ्याला भूल पाडते व भाटांचे (स्तुतिपाठकांचे) गाणे हा कानात कर्णजप असतो ॥17-297॥

त्यात आणखी जेव्हा थोडासा फुलांचा व चंदनादि द्रव्यांचा वासरूपी गुगुळाचा धूप घेतो तेव्हा तो तमोगुणी जसा वेताळ प्रगट व्हावा तसा जणुकाय भ्रमाचा वेताळच प्रगट होतो. ॥17-298॥

तेव्हा मग लोकांना लुटून आणलेले जे अनेक पदार्थ त्या योगाने मांगांना अन्नछत्र घालतो ॥17-299॥

अशा प्रकारे जे जे दान करतात ते तामस दान असे मी म्हणतो. आणि आणखीही दैववशात एकदा (सुयोग) घडून आला ॥17-300॥

तर लाकडे कोरणार्‍या घुणा नामक किड्याकडून कोरण्याच्या क्रियेत जसे क्वचितच अक्षर कोरले जावे किंवा टाळी वाजवतांना ती मधे जसा कावळा क्वचितच सापडावा त्याप्रमाणे तमोगुणी मनुष्याला पुण्यस्थळी पर्वकालाचा योग क्वचितच सापडावा. ॥17-301॥

त्यावेळी तो तमोगुणी पुरुष संपन्न आहे असे पाहून योग्य (सत्पात्र) असा ब्राह्मण मागावयास आला व हा (तमोगुणी दाता) तशात अभिमानाच्या अतिरेकामुळे भांबावलेला (गुंग) असलाच (आणि त्याच्या मनात त्या ब्राह्मणाला काही द्यावे असे आलेच ॥17-302॥

तर अंत:करणात श्रद्धा धरीत नाही त्याला मस्तक खाली लववून नमस्कारही करीत नाही अगर दुसर्‍याकडून करवीत नाही. ॥17-303॥

जेथे आलेल्या सत्पात्र ब्राह्मणाला बसावयास आसन घालत नाही तेथे गंध अक्षता वगैरे अर्पण करणे हा अधिकपणा कोठचा ? हे सर्व प्रकार त्या तामस पुरुषाच्या ठिकाणी खरोखर असंभवनीयच होत. ॥17-304॥

ज्याप्रमाणे काही तरी थोडेसे देऊन सावकाराची रवानगी करावी त्याप्रमाणे सत्पात्र ब्राह्मणाच्या हातावर अल्प दान देऊन त्याची बोळवणूक करून फसवतो. त्या तमोगुणाच्या ठिकाणी अरे तुरे म्हणण्याची रीत फार असते. ॥17-305॥

आणि अर्जुना ज्याला जे देतो तेवढ्यावर त्याला मोजतो (म्हणजे येवढेच तुला देण्याची योग्यता आहे असे त्या दान घेणारास म्हणतो) आणि नंतर वाईट शब्द बोलून अथवा अपमान करून त्यास लाऊन देतो. ॥17-306॥

हे फार बोलणे राहू दे. या प्रकाराने जे द्रव्य खर्च करणे त्याला चराचरात ‘तामस दान’ असे म्हणतात. ॥17-307॥

याप्रमाणे आपापल्या लक्षणांनी सुशोभित (युक्त) अशी तिन्ही दाने तुला दाखवली. (सांगितली परंतु) या रजोगुणी व तमोगुणी दानाकडे (ती टाळण्याकरता) तू लक्ष दे. ॥17-308॥

हे बुद्धिमान अर्जुना मी हे जाणत आहे की येथे तू कदाचित मनाने अशा तर्‍हेची कल्पना करशील की ॥17-309॥

एकटे सात्विक कर्म संसारपाशापासून सोडवणारे आहे. असे जर आहे तर संसारपाशापासून सोडवण्याच्या कामी विरुद्ध जे इतर दोषयुक्त रज व तम यांचे वर्णन कशाला करावे ? ॥17-310॥

परंतु ज्याप्रमाणे पिशाचाला दूर केल्याशिवाय पुरलेले द्रव्य हाती येत नाही अथवा धूर सहन केला नाही तर जसा दिवा लागणार नाही ॥17-311॥

त्याप्रमाणे शुद्ध सत्वगुणाच्या आड रजोगुण व तमोगुण यांचा पडदा आहे. तो नाहीसा करण्याला अर्जुना वाईट का म्हणावे ? ॥17-312॥

श्रद्धेपासून आरंभा करून अखेर दानापर्यंत सर्व क्रियामात्र तिन्ही गुणांनी व्याप्त आहेत म्हणून जे आम्ही सांगितले ॥17-313॥

शतेथे खरोखरच तीन गुण सांगण्याचा आमचा इरादा नव्हता. परंतु सत्वगुणाचे स्वरूप स्पष्ट समजावण्याकरता दुसरे रजोगुण व तमोगुण हे दोन आम्ही बोललो असे समज. ॥१७-३१४॥ज ॥17-314॥

ज्याप्रमाणे दिवस व रात्र यांचा त्याग केला असता या दोहोमधील असणार्‍या संध्याकालाचे रूप दिसते त्याप्रमाणे दोन्हीमधे जे तिसरे आहे ते दोन्हीचा त्याग केला असता दिसते. ॥17-315॥

त्याप्रमाणे रज व तमाच्या नाशाने तिसरे उत्तम जे दृष्टोत्पत्तीस येते तो सत्वगुण होय हे आपोआपच कळून येते. ॥17-316॥

याप्रमाने तुला सत्वगुण स्पष्ट समजण्याकरता रजोगुण व तमोगुण यांचे वर्णन केले. त्या रजतमांचा त्याग करून सत्वगुणाच्या योगाने तू आपले काम साधून घे. ॥17-317॥

त्या शुद्ध सत्वगुणानेच याज्ञादिक सर्व क्रिया कर म्हणजे त्या योगाने तुला ते स्वरूप तळहातावर घेतलेल्या पदार्थासारखे प्राप्त होईल. ॥17-318॥

सूर्याने प्रकशित केले असता या जगात काय एक दिसणार नाही ? त्याप्रमाणे सत्वगुणाने केलेले कर्म कोणत्या फळाला देणार नाही ? ॥17-319॥

खरोखर वाटेल ते फळ प्राप्त करून देण्याच्या बाबतीत सात्विक कर्माची पद्धति चांगली आहे. परंतु ज्या एकाने मोक्षाशी एकरूप होता येते ॥17-320॥

ते निराळेच आहे. त्याचे साह्य जेव्हा सात्विक कर्माला मिळते तेव्हा त्या सात्विक कर्माचा मोक्षाच्या गावात देखील प्रवेश होतो. ॥17-321॥

सोने पंधराच्या दराचे (शंभर नंबरी) असले तरी त्यास जेव्हा राजमुद्रेची अक्षरे प्राप्त होतात तेव्हाच ते ज्या प्रमाणे चालते (त्याची किंमत होते) ॥17-322॥

स्वच्छ थंड व सुगंधी असे पाण्याचे प्रकार सुख देणारे असतात परंतु त्या पाण्यात पवित्रपणा तीर्थाच्या संबंधाने येतो. ॥17-323॥

नदी वाटेल तितकी मोठी का असेना ? परंतु गंगा जेव्हा तिचा अंगिकार करील तेव्हाच अर्जुना तिचा समुद्रात प्रवेश होईल. ॥17-324॥

त्याप्रमाणे अर्जुना सात्विक कर्माला मोक्षाच्या भेटीला येत असतांना ज्याच्या योगाने विघ्न येत नाही ते वेगळेच आहे. ॥17-325॥

हे देवाचे बोलणे ऐकताक्षणीच अर्जुनाच्या अंत:करणात उत्कंठा मावेना व तो म्हणाला देवांनी कृपाकरून ते मला सांगावे. ॥17-326॥

तेव्हा सर्व कृपाळुवांचे सार्वभौम राजे श्रीकृष्ण परमात्मा म्हणाले ज्याच्या योगाने त्या सात्विक कर्माच्या आटोक्यात ते मोक्षरूपी रत्न येते ते ऐक. ॥17-327॥

तरी जे परब्रह्म आरंभरहित असून जगाचे उत्पत्तिस्थान व विश्रांतिस्थान आहे त्याचे एक नाव तीन प्रकारचे आहे. ॥17-328॥

परंतु अविद्यासमुदायरूपी रात्रीत सापडलेल्या जीवांनी ब्रह्मास ओळखावे एवढ्यासाठी श्रुतींनी त्या परब्रह्मास जी खूण केली ते त्या ब्रह्माचे नाव होय. ॥17-329॥

नुकतेच जन्मास आलेले मूल आपल्याबरोबर नाव घेऊन येत नाही (परंतु त्या मुलाला) ठेवलेल्या नावाने हाक मारली असता ते ओ देत उठते. ॥17-330॥

संसारदु:खाने शिणलेले जीव ब्रह्माकडे आपले दु:ख निवेदन करण्याकरता येतात त्या जीवांना ज्या नावाने ब्रह्म ओ देत उठते तो हा संकेत (नामरूपी खूण) होय. ॥17-331॥

जीवाचा व ब्रह्माचा फार काळापासून अबोला आहे तो नाहीसा व्हावा व ते ब्रह्म अद्वैतपणे (जीवास) भेटावे म्हणून वेदरूपी बापाने सर्व जीवाची दया मनात घेऊन हा नाममंत्र शोधून काढला. ॥17-332॥

मग वेदाने दाखवलेल्या ज्या एका नामाने ब्रह्मास हाक मारली असता ते ब्रह्म (वृत्तीच्या) मागे असूनही (वृत्तीच्या) पुढे उभे रहाते ॥17-333॥

परंतु वेदरूपी पर्वताच्या शिखरावर असलेल्या उपनिषदाच्या अर्थरूपी शरहरात जे परब्रह्माच्या एका पंक्तीला आहेत त्यांनाच हे नाममाहात्म्य कळते. ॥17-334॥

हे देखील राहू दे ब्रह्मदेवामधे जी सृष्टी उत्पन्न करण्याची शक्ती आहे ती ज्या एका नामाच्या आवर्तनाने आली आहे ॥17-335॥

परंतु सृष्टीच्या आरंभापूर्वी हे वीरोत्तमा अर्जुना ब्रह्मदेव एकटा वेड्यासारखा गोंधळलेला असा होता ॥17-336॥

मला ईश्वराला तो ओळखत नव्हता अथवा सृष्टी करण्याचे सामर्थ्यही नव्हते तो ज्या एका नामाने समर्थ केला ॥17-337॥

त्या नामाच्या अर्थाचे अंत:करणात चिंतन केल्यामुळे आणि ज्या नामाच्या त्या शब्दांचा (ॐ तत् सत्) जप केल्यामुळे त्याला (ब्रह्मदेवाला) सृष्टी उत्पन्न करण्याची योग्यता आली ॥17-338॥

तेव्हा त्याने ब्राह्मण लोक उत्पन्न केले व त्यांना आचरणाची पद्धत शिकवणारे वेद दिले आणि यज्ञासारखा धंदा (कर्म) उदरनिर्वाहार्थ उत्पन्न केला. ॥17-339॥

नंतर किती असंख्य लोक (ब्रह्मदेवाने) उत्पन्न केले हे कळत नाही (व त्या उत्पन्न केलेल्या लोकांना) तिन्ही भुवने हे ब्रह्मदेवाने दिलेले इनाम झाले. ॥17-340॥

असे ज्या नाममंत्राने ब्रह्मदेवाला थोर केले त्याचे स्वरूप तू ऐक असे लक्ष्मीचा भर्ता श्रीकृष्ण म्हणाला. ॥17-341॥

तरी सर्व मंत्रांचा राजा तो ‘ॐ’ ते त्या नावातील पहिले अक्षर समजा ‘तत्’ हे दुसरे अक्षर होय व ‘सत्’ हे तिसरे अक्षर आहे. ॥17-342॥

याप्रमाने ‘ॐ तत् सत्’ या रूपाने ब्रह्माचे हे नाम तीन झाले आहे. ह्या सुंदर फुलाचा वास उपनिषदे घेतात. म्हणजे उपनिषदांनी याचा चांगला विचार केला आहे. ॥17-343॥

जेव्हा सात्विक कर्म या नामाशी मिळून चालते (म्हणजे जेव्हा सात्विक कर्म या ब्रह्मनामाच्या विनियोगासहित होते) तेव्हा ते सात्विक कर्म मोक्षाला घरचा चाकर करते. ॥17-344॥

कापुराचे दागिने दैव आणून देईल परंतु बाबा ते दागिने अंगावर कसे घालावे हे समजण्याचीच अडचण आहे. ॥17-345॥

याप्रमाणे सत्कर्म करण्याचा आरंभ केला जाईल आणि ब्रह्मनामही उच्चारले जाईल परंतु विनियोगाचे रहस्य जर समजले जाणार नाही ॥17-346॥

तर साधूंचे समुदाय आपण होऊन घरी आले असताही त्यांचा आदरसत्कार कसा करावा हे न समजून जर गैररीतीने त्यांच्याशी वर्तन केले तर पुण्यक्षय होतो. ॥17-347॥

अथवा चांगला एक श्रृंगार करण्याकरता सोन्याचे व जडावाचे दागिने एके ठिकाणी गोळा करून त्याची गाठोडी जशी गळ्यात अडकवावी ॥17-348॥

त्याप्रमाणे मुखाने ब्रह्मनामाचा उच्चार करतो आणि हाताने सात्विक कर्म करतो (परंतु) योजनेच्या हातवटीशिवाय ते कर्म निष्फळ होते. ॥17-349॥

विचार कर. अर्जुना जवळ अन्नही तयार आहे आणि भूक देखील लागली आहे तरी तान्ह्या मुलाला जेवावे कसे हे कळत नसल्याने जसा उपवासच घडेल ॥17-350॥

अथवा अर्जुना तेल वात व अग्नि ही एकत्र आली असता जर दिवा लावण्याची युक्ती माहीत नसेल तर प्रकाश होणार नाही ॥17-351॥

त्याप्रमाणे वेळेवर योग्य कर्म करण्याचा प्रसंग आला व त्या कर्मसंबंधाचा मंत्रही आठवला परंतु ते सर्व विनियोगावाचून व्यर्थ आहे. ॥17-352॥

म्हणून तीन शब्दांचे जे हे एक परब्रह्माचे नाव आहे या ब्रह्मनामाचा कर्माच्या ठिकाणी विनियोग कसा करावा ते तू ऐक. ॥17-353॥

तरी या नामाची जी तीन अक्षरे आहेत ती कर्माच्या आरंभी मधे व शेवटी या तीन ठिकाणी योजावी. ॥17-354॥

अर्जुना हीच एक हातवटी घेऊन ब्रह्मवेत्ते ब्रह्मसाक्षात्काराला प्राप्त झाले. ॥17-355॥

शास्त्राला जाणून जे बोलतात ते आपले ब्रह्माशी ऐक्य होण्याकरता यज्ञादिक कर्मांचा त्याग करत नाहीत. ॥17-356॥

ते पुरुष कर्माच्या आरंभी तर ध्यानाने ॐअकार सिद्ध करतात. ॥17-357॥

त्या ध्यानाने ॐकार सिद्ध झाल्यावर व नंतर ॐकाराचा उच्चार स्पष्ट केल्यावर मग ते कर्माच्या आचरणाला लागतात. ॥17-358॥

अंधारामधे जसा केव्हाही न विझणारा दिवा अथवा अरण्यातून बरोबर पोहोचविण्याला जसा सामर्थ्यवान सोबती असावा त्याप्रमाणे कर्माच्या आरंभी ॐकार समजावा. (कर्मारंभी ॐकाराची योजना केली असता ते कर्म निर्विघ्नपणे पार पडते). ॥17-359॥

धर्माने मिळवलेले पुष्कळ द्रव्य वेदात सांगितलेल्या योग्य देवतेला अर्पण करण्याच्या हेतूने ब्राह्मणद्वारा अथवा अग्नीद्वारा यज्ञ करतात. ॥17-360॥

आहवनियादी अग्नीत त्यागात्मक हवनाने यज्ञ करतात परंतु विधानात निष्णात होऊन करतात. ॥17-361॥

फार काय सांगावे ? अनेक यज्ञ चांगल्या तर्‍हेने पार पाडून ज्या ज्या उपाधींचा (देहाहंकाराचा वगैरे) आपल्यास उपसर्ग होत असेल त्यांचा त्याग करतात. ॥17-362॥

अथवा न्यायाने (धर्माने) मिळवलेल्या व पवित्र अशा आपल्या मालकीच्या जमिनी वगैरे मालमत्तेचे शुद्ध अशा देशकाल व पात्राचे ठिकाणी दान देतात. ॥17-363॥

अथवा अर्जुना एकांतराने कृच्छ्राने चांद्रायणाने अथवा मासोपवासाने शरीरशोषण करून तप करतात ॥17-364॥

याप्रमाणे यज्ञ दान तपे ही बंधरूप म्हणून प्रसिद्ध आहेत खरी परंतु त्यांच्या आरंभी प्रणवोच्चार केला असता तीच यज्ञादिक कर्मे त्या करणार्‍याला मोक्ष सोपा करून देतात. ॥17-365॥

जमिनीवर ज्या नावेचे (होडी) ओझे वाटते त्याच नावेच्या योगाने पाण्यात चांगले तरता येते. त्याप्रमाणे बांधणारी कर्मे करूनच त्या नामाच्या योगाने सुटका होते. (म्हणजे मोक्ष मिळतो). ॥17-366॥

परंतु आता हे राहू दे. अशा तर्‍हेने या यज्ञदानादिक क्रिया ॐकाराच्या सहाय्याने चालू होतात. ॥17-367॥

त्या क्रिया जेव्हा फळामधे अल्पसा प्रवेश करू पहातात तेव्हा पहा की (त्या कर्मफलाचे ठिकाणी) ते पुरुष ‘तत्’ शब्दाचा विनियोग करतात. म्हणजे तत् शब्दाने बोधित होणारे जे ब्रह्म त्याला फळासह कर्म अर्पण करतात). ॥17-368॥

जी वस्तु सर्वही जगापलीकडे आहे जी एक वस्तु सर्वांचाही द्रष्टा आहे आणि जी सर्वांच्या पलीकडे आहे ती वस्तु तत् शब्दाने सांगितली जाते. ॥17-369॥

हे बुद्धिमान अर्जुना ते तत् नामाचे ब्रह्म सर्वांच्या आरंभीचे आहे असे याचे चित्तात ध्यान करून मग उच्चारानेही स्पष्टतेस आणतात. (तत् असा स्पष्ट उच्चार करतात). ॥17-370॥

आणि ते म्हणतात की या सर्व यज्ञादिक क्रिया फळासह त्या ‘तत्’ स्वरूप ब्रह्मालाच होवोत (अर्पण असोत). आम्हाला भोगायला काही उरू नये. ॥17-371॥

याप्रमाणे तत् शब्दात्मक ब्रह्माने (तत् असा ब्रह्मनामाचा उच्चार करून व तेथे (तत् शब्दाने दर्शविलेल्या ब्रह्माचे ठिकाणी) कर्मे अर्पण करून ‘न मम’ (माझी नाही) या शब्दाने अंग झाडतात. आपला व कर्माचा संबंध तोडतात). ॥17-372॥

आता ॐकाराच्या विनियोगाने ज्या कर्माचा आरंभ झाला आहे व तत् शब्दाच्या विनियोगाने जे ब्रह्माचे ठिकाणी अर्पण केले आहे अशा प्रकारे ज्या कर्माला ब्रह्मत्व आले आहे. ॥17-373॥

ते कर्म ब्रह्मरूप झाले खरे परंतु तेवढ्याने संपत नाही. कारण ब्रह्मरूप झालेले कर्म व कर्ता यात भेद रहातो. म्हणून (कारण कर्ता आपल्याला ब्रह्माहून वेगळा समजतो म्हणून). ॥17-374॥

मीठ अंगाने पाण्यात विरते परंतु मिठाचा खारटपणा पाण्याहून वेगळा रहातो त्याप्रमाणे कर्म जरी ब्रह्माकार झाले तरी कर्ता वेगळा उरतो हे द्वैत भासते. ॥17-375॥

आणि जसजसे द्वैत उत्पन्न होते तसतसे संसारभय प्राप्त होते देव आपल्या तोंडाने व वेदाच्या द्वारा हे बोलत आहेत. ॥17-376॥

म्हणून जे ब्रह्म दुसरेपणाने आहे ते आत्मत्वाने अनुभवास येईल ही उणीव काढण्याचे उद्देशाने देवाने ‘सत्’ शब्द ठेवला आहे. ॥17-377॥

तर ॐकार व तत्कार यांच्या विनियोगाने जे कर्म शरीरात ब्रह्मरूप केलेले आहे व ज्या कर्माची प्रशस्त (श्रेष्ठ) वगैरे शब्दांनी स्तुती केली आहे ॥17-378॥

त्या प्रशस्त कर्माचे ठिकाणी सत् शब्दाचा विनियोग आहे तोच ऐका. तो आहे तसा सांगतो. ॥17-379॥

तर या ‘सत्’ शब्दाने असत् पदार्थमात्राचा निरास करून सत्तेचे (ब्रह्माचे) निर्दोष स्वरूप दाखवले जाते. ॥17-380॥

ज्या सत्तेचे स्वरूप देशाने अथवा कालाने बदलणे जाणत नाही व जी सत्ता आपण आपल्या ठिकाणी अखंडित आहे ॥17-381॥

हे जेवढे साकार जगत् दिसत आहे तेवढे असत् असल्याकारणाने जी ब्रह्मवस्तु ते जगत् नाही असे पाहिल्याबरोबर (अनुभवल्याबरोबर) ज्या ब्रह्मवस्तूच्या स्वरूपाचा आश्रय मिळतो ॥17-382॥

सर्वात्मक ब्रह्म झालेले जे प्रशस्त कर्म त्याचे त्या सत् संज्ञक ब्रह्माशी ऐक्य करून त्यास आपल्यासह अद्वैत अनुभवाने पहावे. ॥17-383॥

तर ॐकार व तत्कार यांनी जे कर्म ब्रह्मस्वरूप झाल्याचे दाखवले ते गिळून (ते कर्म ब्रह्मस्वरूप झाले खरे पण ते कृत्य करणारा मी वेगळा आहे ही भावना नाहीशी करून) एकदम ब्रह्ममात्रच व्हावे. ॥17-384॥

असा हा सत् शब्दाचा अंतरंग विनियोग समज असे श्रीकृष्ण म्हणतात. अहो मी (ज्ञानदेव असे म्हणत नाही). ॥17-385॥

अथवा ‘असे माझे म्हणणे आहे’ असे जर मी म्हटले असते तर भगवंताहून मी वेगळा आहे असे होऊन त्याचे स्वरूपात द्वैत उत्पन्न झाल्याचा दोष घडला असता व (भगवत्स्वरूपाचे ठिकाणी द्वैत उत्पन्न करणे) हाच कमीपणा आला असता. ॥17-386॥

आता हा सत् शब्द आणखीही एक प्रकाराने जो सात्विक कर्मावर उपकार करतो तो ऐक. ॥17-387॥

तर सत्कर्मे ही आपापल्या अधिकाराप्रमाणे चांगली चालली असली तरीपण जेव्हा ती एखाद्या अंगाने कमी पडतात ॥17-388॥

तर ज्याप्रमाणे एक अवयव कमी असल्याने सर्व शरीर (शरीराचे सर्व व्यापार) थांबते अथवा चाक वगैरे एखाद्या अवयव नसलेल्या रथाची गती बंद पडते ॥17-389॥

त्याप्रमाणे असे समज की ज्या वेळेला एकच गुण (एखादे अंग) नसल्याकारणाने सत्कर्मच असत्कर्मपणा धारण करते. ॥17-390॥

तेव्हा ॐकार व तत्कार यांनी चांगल्या प्रकारे साह्य केलेला हा सत् शब्द कर्माचा जीर्णोद्धार करतो. ॥17-391॥

हा सत् शब्द आपल्या सत्पणाच्या सामर्थ्याने ते कर्माचे असत्पण नाहीसे करतो व त्या कर्माला सत्पणाच्या व्यवहाराला आणतो. ॥17-392॥

रोग्याला जशी दिव्यौषधी मिळाली (असता तो जसा निरोगी होतो) अथवा धैर्य खचलेल्या मनुष्याला जसे साह्य मिळाले असता त्यास पुन्हा धैर्य येते त्याप्रमाणे न्यून झालेल्या कर्माला सत् शब्द (पूर्ण करणारा) आहे असे समज. ॥17-393॥

अथवा काही चुकीने कर्म आपली मर्यादा सोडून निषिद्ध वाटेला पडले ॥17-394॥

एखाद्या वाटेने नेहेमी चालणारा मनुष्यही ती वाट चुकतो परीक्षकाच्या पदरात (नजरचुकीने) अखरे (म्हणजे खोटे) पडते व्यवहारामधे काय घडत नाही ? (व्यवहारात कोणती चूक घडत नाही ? ॥17-395॥

म्हणून त्याप्रमाणे अविचाराने कर्माची मर्याद सुटते व ते कर्म जेव्हा दुष्कर्माच्या वाईट नावाला येऊ पहाते ॥17-396॥

अर्जुना तेथे हा सत् शब्द जो इतर दोन (ॐकार व तत्कार) पेक्षा प्रौढ आहे तो योजला असता त्या कर्माला सत्कर्मत्व आणतो. ॥17-397॥

लोखंडाला जसे परिसाचे घासणे ओढ्याला कशी गंगेची भेट अथवा मेलेल्याला जसा अमृताचा वर्षाव ॥17-398॥

हे वीरेशा अर्जुना सत् शब्दाचा प्रयोग (विनियोग) वाईट कर्माला तसा आहे. ॥17-399॥

वर सांगितलेल्या ब्रह्मनामाच्या विनियोगाचे वर्म लक्षात घेऊन जेव्हां तूं या ब्रह्मनामाचा विचार करशील तेव्हां केवळ हे नामच ब्रह्म आहे असे तुला कळेल. ॥17-400॥

हे पहा ज्याचेकडून हे सर्व दृश्यमात्र प्रकाशले जाते त्या ठिकाणी ‘ॐ तत् सत्’ हे बोलणे ( हा नामोच्चार) नेते. ॥17-401॥

ते ठिकाण तर निधर्म व शुद्ध असे परब्रह्म आहे पण (ॐ तत् सत्) हे त्याचे अंतरंग व त्यास व्यक्त करून दाखवणारे नाम आहे. ॥17-402॥

आकाश या नावाला आकाश हाच जसा एक आधार आहे (कारण दोघे एकच आहेत) त्याप्रमाणे ‘ॐ तत् सत्’ या नामाला व नामीला (ब्रह्माला) आश्रय अभेद आहे. (म्हणजे ॐ तत् सत् या नावाचा व परब्रह्म वस्तूचा अभेद आहे. ॥17-403॥

आकाशात उगवलेला सूर्यच जसा सूर्याला प्रकाशतो त्याप्रमाणे ‘ॐ तत् सत्’ या नामाचा उच्चार ब्रह्माला प्रकाशित करतो. ॥17-404॥

म्हणून हे तीन अक्षरी नाम हे नाव नव्हे तर केवळ ब्रह्म आहे असे समज. एवढ्याकरता जे जे कर्म करावे ॥17-405॥

ती कर्मे यज्ञ असोत दाने असोत अथवा कठिण तापादिक असोत व ती पूर्ण अथवा अपुरी होऊन राहोत. ॥17-406॥

परंतु परिसाच्या कसोटीवर जशी चांगले वाईट सोने ही भाषा नाही त्याप्रमाणे (या नामाच्या विनियोगाने) केलेली कर्मे ब्रह्माच्या ठिकाणी अर्पण केली असता ब्रह्मच होतात. ॥17-407॥

ज्याप्रमाणे समुद्रात लहानमोठ्या नद्या वेगळेपणाने ओळखता येत नाहीत त्याप्रमाणे नामाच्या विनियोगाने ब्रह्माच्या ठिकाणी अर्पण केलेल्या कर्मात न्यून कर्मे व सांग कर्मे असा हा प्रकार रहात नाही असे समज. ॥17-408॥

हे डोळस अर्जुना याप्रमाणे तुला ब्रह्मनामाच्या सामर्थ्याचा विचार सांगितला. ॥17-409॥

हे वीरा अर्जुना आणि एका एका अक्षराची वेगवेगळी योजना (कर्माच्या ठिकाणी कोठे न कशी करावयाची ही) चांगल्या रीतीने मी सांगितली. ॥17-410॥

आता याप्रमाणे असे चांगले माहात्म्य असलेले जे ब्रह्मनाम आहे म्हणून मर्मज्ञ राजा अर्जुना तू हे ब्रह्मनाम जाणलेस काय ? ॥17-411॥

तर या नामाविषयीच तुझी श्रद्धा नेहेमी विस्तारलेली असू दे. (कारण) या नामाच्या विनियोगाने झालेले कर्म जन्ममरणरूपी बंधाला उरू देत नाही. ॥17-412॥

ज्या कर्मामधे (या नामाचा) सद्विनियोगासह प्रयोग अनुष्ठिला जातो तेथे संपूर्ण वेदच अनुष्ठिला असे समजा. ॥17-413॥

अथवा नामाचा हा मार्ग टाकून श्रद्धेचा आधार नाहीसा करून व दुराग्रहाचे बल वाढवून ॥17-414॥

मग कोट्यावधि अश्वमेध केले रत्नांनी भरून पृथ्वीचे दान दिले अथवा एका अंगठ्यावर उभे राहून हजारो वर्षे तपश्चर्या केली ॥17-415॥

तलाव म्हणून समुद्र जरी नवे बनवले परंतु फार काय सांगावे ते सर्व व्यर्थच आहे. ॥17-416॥

ज्याप्रमाणे खडकावर पाऊस पडावा अथवा राखेत जसा होम करावा अथवा सावलीला जसे आलिंगन द्यावे ॥17-417॥

अथवा अर्जुना आकाशाला चापटीने मारावे त्याप्रमाणे तो खटाटोप व्यर्थ गेला. ॥17-418॥

घाण्यामधे गोटे गाळले असता ज्याप्रमाणे तेल अथवा पेंड काहीच प्राप्त होत नाही परंतु स्वत:स दारिद्र्य तेवढे रहातेच ॥17-419॥

पदरात बांधलेली खापरखुंटी नदीच्या अलिकडल्या तीरावरील गावात अथवा पलीकडल्या तीरावरील गावात (पैसा म्हणून) न चालल्या कारणाने उपाशी मारते ॥17-420॥

त्याप्रमाणे नामाच्या श्रद्धेशिवाय केलेल्या सर्व कर्मांनी ऐहिक भोग मिळत नाहीत तेथे परलोकाची कोणी आशा करावी ? ॥17-421॥

म्हणून ब्रह्मनामावरील श्रद्धा सोडून जी खटपट करावयाची ती राहू दे. कारण तो इहपरलोकी नुसता शीण आहे. ॥17-422॥

पापरूपी हत्तीचे (नाश करणारे) सिंह त्रिविधतापरूपी अंध:काराचे सूर्य वीरांमधे श्रेष्ठ असे जे श्रीनरहरि (श्रीकृष्ण) ते असे बोलले. ॥17-423॥

चंद्र जसा चांदण्याने झाकला जातो म्हणजे तद्रूप होतो तसा तो अर्जुन त्यावेळी अतिशय स्वानंदात एकदम तद्रूप झाला. ॥17-424॥

अहो ध्तराष्ट्र राजा युद्ध हा वाणी बाणांची अग्रे हीच कोणी मापे ती घालून तो जीवितासह मांसाचे माप घेतो (मांसाची मोजणी करतो.) ॥17-425॥

पहा. आज (अर्जुनाशिवाय) दुसर्‍या ठिकाणी असा भाग्योदय नाही. ॥17-426॥

संजय म्हणतो हे कौरवांच्या राजा धृतराष्ट्रा शत्रूच्या गुणांना पाहून संतोष होतो आणि हा अर्जुन तर यावेळी आमच्या सुखाचा (आम्हाला आत्मसुख देणारा) गुरूही आहे. ॥17-427॥

हा अर्जुन जर ही गोष्ट न विचारता तर देवांनी आत्मज्ञानाच्या गाठोड्याची गाठ कशी सोडली असती ? आणि मग परमार्थाचा आम्हाला लाभ कशाने झाला असता ? ॥17-428॥

अज्ञानाच्या अंधारात जन्म (मरण) रूपी रस्ता (आपण) काढीत होतो तो आपणाला आत्मप्रकाशरूपी मंदिरात आणले. ॥17-429॥

या अर्जुनाने तुम्हा आम्हावर एवढ मोठा उपकार केला आहे म्हणून गुरूच्या नात्यानेही (अर्जुन) व्यासाचा भाऊच आहे. ॥17-430॥

त्याचप्रमाणे संजय आपल्या मनात म्हणतो हा अतिप्रसंग ह्या धृतराष्ट्राच्या वर्मी लागेल म्हणून आपण किती बोलत आहोत ! (बोललो हे फार झाले). ॥17-431॥

असे हे अर्जुनाच्या गुणवर्णनाचे भाषण (संजयाने) पुरे केले आणि मग अर्जुनाने जी गोष्ट श्रीकृष्ननाथाला विचारली होती ती तिसरीच गोष्ट बोलण्यास आरंभ केला. ॥17-432॥

संजयाने अर्जुनाचे गुणवर्णन करण्याचे सोडून अर्जुनाने श्रीकृष्णास विचारलेली गोष्ट सांगण्यास जसा आरंभ केला तसे व्याख्यान मीही करीन ते श्रोत्यांनी ऐकावे असे निवृत्तिनाथांचे शिष्य ज्ञानदेव म्हणतात. ॥17-433॥