||ॐ नमो ज्ञानेश्वरा||

जगत्संबंधीच्या ज्ञानाला नाहीसा करणारा व अद्वैतस्थितिरूपी कमलाचा विकास करणारा हा (श्रीगुरुनिवृत्तिरूपी) आश्चर्यकारक सूर्य उगवला आहे. (हा सूर्य आश्चर्यकारक आहे कारण लौकिक सूर्य उगवला की जगताचे प्रकाशन करतो व द्वैत वाढवतो आणि हा श्रीगुरुरूपी सूर्य जगदाभास नाहीसा करतो व अद्वैतस्थितीचा विकास करतो) त्याला आता आम्ही नमस्कार करतो. ॥16-1॥

जो गुरुरूपी सूर्य मायेच्या रात्रीचा नाश करून ज्ञान व अज्ञानरूपी चांदण्या नाहीशा करतो व जो ज्ञानीलोकांना अध्यात्मज्ञानाच्या चांगल्या निरभ्र दिवसाची जोड करून देतो. ॥16-2॥

ज्याने उदयाने प्रकाशित होणार्‍या प्रात:काळी आत्मज्ञानदृष्टि प्राप्त होऊन जीवरूपी पक्षी मी देह आहे अशा समजुतीची घरटी टाकतात. ॥16-3॥

ज्या श्रीगुरुरूपी सूर्याचा उदय झाला असता लिंगदेहरूपी कमळाच्या पोटात (अडकल्यामुळे) नाश पावणार्‍या जीवचैतन्यरूपी भ्रमराची त्या लिंगदेहरूपी कमळाच्या बंधनापासून सुटका होते. ॥16-4॥

भेदरूपी नदीच्या दोन्ही काठावर बुद्धीला मोह पाडणार्‍या शास्त्रादिकांचा असंगतपणा हीच कोणी अडचणीची जागा त्या जागेत एकमेकांच्या वियोगाने वेडी होऊन बुद्धी व बोध (हेच कोणी चक्रवाक पक्षी) ओरडणारे ॥16-5॥

अशा त्या बुद्धि व बोधरूपी चक्रवाकांच्या जोडप्याला जो चिदाकाशरूपी भुवनातील श्रीगुरुरूपी सूर्य ऐक्याचा आनंद भोगवितो ॥16-6॥

ज्या गुरुरूपी सूर्याने प्रकाशलेल्या पहाटेच्या वेळी भेदाची चोरवेळ नाहीशी होते व प्रवास करणारे (आत्मप्राप्तीचा मुक्काम गाठण्याकरता ध्यानादिक अभ्यास करणारे) साधक आत्मानुभावाच्या वाटेने निघतात. ॥16-7॥

ज्याच्या विवेकरूपी किरणांच्या संबंधाने बुद्धिरूपी सूर्यकांतमण्यातून निघालेल्या ज्ञानरूपी ठिणग्या पेटल्या असता त्या संसाराची जंगले जाळून टाकतात. ॥16-8॥

ब्रह्मस्वरूपी माळजमिनीवर ज्याच्या प्रखर किरणांचा समुदाय स्थिर झाला असता त्या ठिकाणी अष्टमहासिद्धिरूप मृगजळाचा पूर येतो ॥16-9॥

ते ब्रह्म मी आहे अशा या मध्यानकाळी शिष्याचा अंतर्मुखवृत्तीरूपी माथ्यावर श्रीगुरुसूर्य आला असता शिष्याची आत्मस्वरूपाविषयी भ्रांति हीच कोणी छाया ती शिष्याच्या आत्मानुभवरूपी पायाखाली दडते. (नाहीशी होते). ॥16-10॥

त्यावेळी जर मायारूपी रात्रच उरत नाही तर (त्या रात्रीतील) विश्वाभासरूपी स्वप्नासहित विपरीतज्ञानरूप निद्रेचा कोण सांभाळ करणार आहे ? (म्हणजे कोण याची आठवण ठेवणार आहे ?) ॥16-11॥

म्हणून त्या अद्वैतज्ञानरूप नगरात ब्रह्मानंदाची रेलचेल होते आणि मग त्या आनंदानुभावाची देवघेव कमी पडावयास लागते. ॥16-12॥

फार काय सांगावे ? ज्याच्या (श्रूगुरुसूर्याच्या) प्रकाशाने अशा अशा प्रकारे मोकळे कैवल्य (केवलस्वरूपभाव) रूपी उत्तम दिवस सदा प्राप्त होतो. ॥16-13॥

जो श्रीगुरुसूर्य आत्मस्वरूपी आकशाचा राजा आहे तो आपल्या स्वरूपाने नेहेमी उगवलेलाच आहे. परंतु तो उगवत्या स्वरूपाने नेहेमी उगवलेलाच आहे. तो पूर्वादि दिशांसह उदय व अस्ताचा ठावठिकाणा नाहीसा करतो. न दिसणे ॥16-14॥

(अज्ञान) दिसण्यासह (ज्ञानासह) नाहीसे करतो व या दोन्हींनी (ज्ञान व अज्ञान यांनी) ते झाकलेले स्वरूप आहे ते (ज्ञानाज्ञानातीत स्वरूप) चहूकडून प्रगट करतो. फार काय सांगू ? तो सर्व प्रात:कालच वेगळा आहे. ॥16-15॥

जो रात्र व दिवस या सापेक्ष भावापलीकडला केवळ प्रकशरूप ज्ञानसूर्य आहे व जो प्रकाशाशिवाय (प्रकाशित होणार्‍या पदार्थाशिवाय) प्रकाशाचा सुकाळ आहे तो ज्ञनरूपी सूर्य कोणी पहावा ? (जाणावा ?) ॥16-16॥

श्रीगुरूंची शब्दांनी केलेली स्तुती ही बाधकतेला येत असल्यामुळे त्या श्रीनिवृत्तिरूप ज्ञानसूर्याला आता वारंवार नमस्कार असो असे मी (ज्ञानदेव) म्हणतो. ॥16-17॥

गुरूचा महिमा पाहिला असता जर स्तव्यबुद्धिसह स्तवन करणारा लयाला जाईल तरच स्तुती चांगलेपणाला येईल. (अभिप्राय हा की जेव्हा स्तव्य स्तविता व स्तवन ही त्रिपुटी श्रीगुरुच्या स्वरूपात लयाला जाईल तेव्हाच श्रीगुरूच्या माहात्म्याला शोभेल अशी स्तुती होईल). ॥16-18॥

काही न जाणल्याने जे श्रीगुरु जाणले जातात व मौनाला नाहीसे करून (म्हणजे मौन ही कल्पना टाकून) ज्यांचे वर्णन केले जाते व आपण काही न होऊन जे श्रीगुरु आपल्या ठिकाणी आणता येतात (म्हणजे जीव शिव अथवा ब्रह्म वहैरे काहीच अहंकार आपण न घ्यावा तेव्हाच जे श्रीगुरु आपल्या ठिकाणी वास्तव्यास येतात). ॥16-19॥

ज्या तुझी स्तुती करण्याच्या हेतूने मध्यमा व पश्यन्ती या वाचा पोटात घालून नंतर परेसह वैखरी विरते (नाहीशी होते). ॥16-20॥

असा जो तू त्या तुला मी सेवकपणाच्या नात्याने शब्दांनी स्तुति करण्याचा अलंकार घालतो तर हे माझे करणे सहन करावे हेही माझे आपणास म्हणणे अहो अद्वितीय आनंदा श्रीगुरो आपणास कमीपणा आणणारे आहे. ॥16-21॥

परंतु दरिद्री पुरुषाला अमृताच्या सागराचे दर्शन झाल्यावर त्याचे (त्यास अति हर्ष होतो व त्या हर्षाचे भरात त्या अमृतसागराचे) योग्य आदरातिथ्य कसे करावे याचा त्यास विसर पडतो आणि मग तो त्या अमृतसागराला भाजीपाल्याची मेजवानी करण्यास धावतो. ॥16-22॥

अशा स्थितीत त्याचा भाजीपाला देखील (खरोखर पक्वान्नाप्रमाणे) फार किंमतीचा समजावा व केवळ त्याच्या भाजीपाल्याकडे न पहाता अमृतसागराच्या दर्शनाने त्यास होणार्‍या आनंदाकडेच लक्ष द्यावे. सूर्याला काडवातीने ओवाळण्यात काडवातीकडे लक्ष न देता (सूर्याने) त्या ओवाळणार्‍याची भक्तीच पहावी. ॥16-23॥

बालकाला जर योग्य काय ते कळेल तर मग बाळपणच कोठे आहे ? (त्याच्या अज्ञानपणाने कोणासही संतोष वाटणार नाही). परंतु जी बाई त्याची आई असते तिला खरोखरच संतोष होतो. ॥16-24॥

अहो गावातील घाणीने भरलेले ओढ्याचे पाणी गंगेला तुडवीत येऊन मिळाले तर त्याला ‘गंगा बाजूस सर’ असे म्हणते काय ? ॥16-25॥

महाराज भृगूचा अन्याय कसा चीड आणण्यासारखा होता ? पण भृगूने मारलेली ती लाथ हा प्रेमाचा उपचार आहे समजून भगवान् तो लत्ताप्रहार म्हणजे गुरूचा अनुग्रहच आहे असे मानून संतोष पावले नाहीत काय ? ॥16-26॥

अंधाराने भरलेले आकाश सूर्यासमोर आले असता सूर्याने त्यास ‘पलीकडे सर’ असे म्हटले आहे काय ? ॥16-27॥

त्याप्रमाणे भेदबुद्धीच्या ताजव्यात एका पारड्यात तुम्हास (श्रीगुरूस) घालून तुमचे वजन केले महाराज ते एकवेळ आपण सहन करावे. ॥16-28॥

ज्यांनी तुला ध्यानाच्या डोळ्यांनी पाहिले व ज्या वेदादिकांच्या वाचेकडून तू वर्णन केला गेला आहेस त्यांना जे सहन केले ते आम्हालाही करा. (त्यांचे अपराध सहन केले तसे आमचेही करा). ॥16-29॥

परंतु मी आज तुझ्या गुणांचे वर्णन करण्याला चटावलो आहे म्हणून (वास्तविक तुझे वर्णन करणे हा जरी अपराध आहे तरी) मी तो अपराध मोजणार नाही (त्याबद्दल) तुम्ही वाटेल ते करा. (तुम्ही अपराध सहन करा अथवा करू नका) पण मी अर्धपोटी कधीही उठणार नाही. (माझी तृप्ती होईपर्यंत मी तुमचे वर्णन करीन). ॥16-30॥

मी गीता या नावाने तुझे प्रसादामृत सेवावे म्हणून मी ते वर्णन करू लागलो ते माझे दैव दुप्पट जोराने उत्कर्षाला पावले ॥16-31॥

महाराज माझ्या वाचेने सत्य बोलण्याचे तप पुष्कळ कल्पपर्यंत केले त्या तपाचे जे फळ त्या फळाचे हे गीताव्याख्यानरूपी मोठे बेट तिला (माझ्या वाचेला) प्राप्त झाले. ॥16-32॥

मी लोकोत्तर पुण्यकर्माचे आचरण केले त्या पुण्यकर्मांनी तुझे गुणवर्णन करणे मला देऊन ती पुण्यकर्मे आज ऋणमुक्त झाली. ॥16-33॥

महाराज जीवदशेच्या रानातील मरणरूपी गावात सापडलो होतो (तेथे माझी फार दुर्दशा उडाली होती) ती सर्व दुर्दशा आज तुम्ही नाहीशी केलीत. ॥16-34॥

कारण की जी तुझी कीर्ती गीता या नावाने नावाजलेली आहे आणि जी (गीता) अविद्या जिंकून बलिष्ट झालेली आहे ती गीतारूपी तुझी कीर्ती आम्हाला वर्णन करण्यायोग्य झाली आहे. ॥16-35॥

दरिद्री पुरुषाचे घरी सहज कौतुकाने महालक्ष्मीच जर येऊन बसेल तर त्याला दरिद्री म्हणता येईल काय ? ॥16-36॥

अथवा अंधाराच्या जागी दैववशात सूर्य आला तर तो अंधारच या जगाला प्रकाश (होणार) नाही काय ? ॥16-37॥

ज्या दैवाचे थोरपण पाहिले असता (एवढे मोठे विश्व (पण ते) परमाणूच्याही योग्यतेला येत नाही तो भक्तांच्या भावासारखा होत नाही काय ? ॥16-38॥

त्याप्रमाणे मी गीतेचे व्याख्यान करणे हे आकाशपुष्पाचा वास घेण्यासारखे असंभवनीय आहे. परंतु तुम्ही ती आवड पुरवली. ॥16-39॥

म्हणून महाराज तुमच्या प्रसादाने मी गीतेचे गंभीर अर्थाने भरलेले श्लोक स्पष्ट रीतीने व्याख्यान करून सांगेन असे ज्ञानदेव म्हणतात. ॥16-40॥

तर पंधराव्या अध्यायात श्रीकृष्णांनी त्या अर्जुनाला शास्त्रांचा संपूर्ण सिद्धांत सांगितला ॥16-41॥

कारण की (देवांनी) वृक्षरूपकाच्या परिभाषेने संपूर्ण (कारण) उपाधीचे स्वरूप सांगितले. (ते कसे तर) अंगात गुप्त असलेल्या सर्व दोषांना जसा चांगला वैद्य स्पष्टरूपाने सांगतो तसे. ॥16-42॥

आणि कूटस्थ (मायारूप उपाधीचा आश्रय करून रहाणारा) अक्षर म्हणून जो पुरुषाचा प्रकार दाखवला त्या योगाने उपहित चैतन्य देखील (क्षर अक्षर दोन्ही) स्पष्ट दाखवले. ॥16-43॥

नंतर उत्तम पुरुष या शब्दाचे निमित्त करून शुद्ध आत्मतत्व दाखवले. ॥16-44॥

आत्म्याविषयी (आत्मप्राप्तीविषयी) अंतरंग बळकट साधन जे ज्ञान तेही स्पष्ट सांगितले. ॥16-45॥

म्हणून या अध्यायात सांगण्यास योग्य असे काही राहिले नाही. आता गुरु व शिष्य या दोघांना प्रेमाचीच जोड होणार. ॥16-46॥

याप्रमाणे या विषयाविषयी असंख्य ज्ञाते लोकांची पुरी समजूत पटली. परंतु त्याच्याहून इतर जे मोक्षाची इच्छा करणारे होते त्यांची ह्याविषयीची इच्छा जास्तच वाढली. ॥16-47॥

हे मर्मज्ञ अर्जुना त्या मला पुरुषोत्तमाला जो भेटतो (ऐक्याला पावतो) तोच सर्वज्ञ आहे व भक्तीची सीमाही तोच आहे. ॥16-48॥

पंधराव्या अध्यायाच्या शेवटच्या श्लोकात त्रैलोक्याचे स्वामी भगवान श्रीकृष्ण परमात्मा असे बोलले. त्या प्रसंगी त्यांनी आनंदाने पुष्कळसे ज्ञानाचेच वर्णन केले. ॥16-49॥

हे ज्ञान सर्व संसाराचा निरास करून पहाता पहाता पाहणार्‍या जीवालाच त्याच्या स्वत:च्या आत्मस्वरूपाचे ज्ञान करून देते व त्या जीवास सुखाचे साम्राज्यावर पट्टाभिषेक करते. ॥16-50॥

(प्रपंचाचा बाध करून जीवाला ब्रह्मसाक्षात्कार करून देणारा ज्ञानाशिवाय) एवढ्या सामर्थ्याचा दुसरा उपाय नाहीच. या यथार्थ-ज्ञानाचा उपाय सर्व उपायांमधे राजा आहे असे देव म्हणाले. ॥16-51॥

म्हणून असे जे आत्मजिज्ञासू होते (आत्म्याला जाणण्याची इच्छा करणारे होते) त्यांनी संतुष्ट चित्ताने व आदराने त्या ज्ञानावरून आपला जीव ओवाळून टाकला. ॥16-52॥

आता असे आहे की ज्या वस्तूवर प्रेम जडते तीच वस्तु इतर वस्तूंना मागे सारून वेळोवेळी मनात पुढे पुढे घुसू लागते असा प्रकार होतो. प्रेमाची गोष्टच अशी आहे. ॥16-53॥

म्हणून एकंदर जिज्ञासूंपैकी जे मुमुक्षु होते त्यास जोपर्यंत ज्ञानाचा वास्तविक संशयविपर्ययरहित अनुभव आला नाही तोपर्यंत ते ज्ञान कसे प्राप्त होईल व प्राप्त झालेल्या ज्ञानाचे संरक्षण कशाने घडेल अशाविषयी त्यांच्या मनात वारंवार विचार घोटाळत रहाणे हे स्वाभाविकच आहे. ॥16-54॥

म्हणून तेच यथार्थज्ञान कशाने हस्तगत होईल व हस्तगत झाल्यावर त्याच्या वाढण्याचा प्रयत्न कसा घडेल ? ॥16-55॥

अथवा जे ज्ञानास उत्पन्नच होऊ देत नाही अथवा ज्ञान उत्पन्न झाले असता जे भलत्या मार्गात घालते असे ज्ञानाच्या विरुद्ध काय आहे हे समजले पाहिजे ॥16-56॥

मग ज्ञानाला जे विरुद्ध असेल त्याची वाट मोकळी करून देऊ (त्यास घालवून देऊ) व जे ज्ञानाला अनुकूल असेल त्याचाच सर्व भावांनी विचार करू. ॥16-57॥

अशी तुम्ही सर्व जिज्ञासूंनी जी इच्छा मनात धरली आहे ती इच्छा पूर्ण करण्याकरता देव (आता या अध्यायात) बोलतील. (असे ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात). ॥16-58॥

जिच्या योगाने ज्ञान चांगले उत्पन्न होईल शिवाय आपली विश्रांतीही जिच्या योगाने वाढेल अशी जी दैवी संपत्ती त्या दैवी संपत्तीचे वर्णन (देवाकडून) सांगण्यात येईल. ॥16-59॥

आणि ज्ञानाचे काम काढून (ज्ञानाला नाहीसे करून) जी आसुरी संपत्ती राग व द्वेष यांना आश्रय देते त्या भयंकर आसुरी संपत्तीचेही स्वरूप देव सांगेल ॥16-60॥

इष्टानिष्ट करणे हे स्वभावत:च ज्यांचे कौतुक आहे अशा या दोघी (दैवी व आसुरी) संपत्ती आहेत. यांची मांडणी नवव्या अध्यायात (श्लोक १३ मधे) केली होती. ॥16-61॥

त्या नवव्या अध्यायातच त्यांचा विस्तार प्रत्यक्ष करावयास पाहिजे होता तो तितक्यात दुसरा प्रसंग प्राप्त झाला. तर आता प्रसंगानुसार देव त्याचे (दैवी व आसुरी संपत्तीचे) व्याख्यान करत आहेत. ॥16-62॥

मागील क्रमाप्रमाणे संख्या पहाता हे निरूपण म्हणजे सोळावा अध्याय समजावा. ॥16-63॥

परंतु ते आता राहू दे. सांप्रत ज्ञानाचे इष्ट व अनिष्ट करण्याचे कामी सांगोतलेल्या याच दोन संपत्ती समर्थ आहेत. ॥16-64॥

जी मुमुक्षूंना (आत्मस्वरूपाच्या) मार्गाने पोहोचवणारी व जी मोहरूप रात्रीत धर्मार्थ लावलेला दिवा आहे ती दैवी संपत्ती प्रथम ऐका. ॥16-65॥

जेथे एकमेकाला पोसणारे असे पुष्कळ पदार्थ एके ठिकाणी मिळावले जातात त्याला (अशा पदार्थसमूहाला) लोकात संपत्ती म्हटले जाते. ॥16-66॥

ती दैवी संपत्ती सुखाला उत्पन्न करणारी आहे व सर्व दैवी गुणांना ही एकच निर्वाहाचे साधन आहे. म्हणून हिला दैवी संपत्ती असे म्हटले आहे. ॥16-67॥

आता त्याच दैवी संपत्तीच्या गुणात श्रेष्ठ अशा पहिल्या आसनावर जो बसतो त्या गुणाला ‘अभय’ असे म्हणतात. ऐका. ॥16-68॥

तर ज्याप्रमाणे महापुरात उडीच घातली नाही म्हणजे बुडण्याचे भय धरण्याचे कारण नाही अथवा पथ्याच्या घरी रोगाचा हिशेब नाही (पथ्याने वागत असता तेथे रोगाचे भय नाही) ॥16-69॥

त्याप्रमाणे विहित व निषिद्ध कर्म यांच्या संबंधाने अहंकाराला उत्पन्न होऊ न देणे व अशा रीतीने संसाराचा धाक टाकणे (याला अभय असे म्हणतात. ॥16-70॥

अथवा दुसर्‍या रीतीने अद्वैतभावाच्या विकासाने आपल्याहून दुसरे हे आपला आत्मा आहे असे मानून भयाची गोष्ट हद्दपार करून जे टाकणे (त्यास अभय म्हणावे). ॥16-71॥

पाणी मिठाला बुडवायला येते तो मीठच पाणी होते (मग त्यास बुडण्याचे भय कसले ?) त्याप्रमाणे आपण अद्वैतरूप झालो असता भयाचा नाश होतो ॥16-72॥

बाबा अर्जुना अभय नावाने ज्याचा उल्लेख केला जातो ते हे समजावे. हे अभय म्हणजे सम्यक् (यथार्थ) ज्ञानाच्या बरोबर असणारा व त्याचे सर्व प्रकारे रक्षण करणारा शिपाई आहे. ॥16-73॥

आता सत्वशुद्धि म्हणून जिला म्हणतात ती ही अशा लक्षणांनी ओळखावी. तर राखुंडी जशी जळत नाही व विझत नाही ॥16-74॥

अथवा शुक्ल प्रतिपदेच्या कलेची वाढ व घेऊन किंवा अवसेस झालेला कलांचा र्‍हास मागे टाकून या दोन स्थितींच्या मध्ये चंद्र जसा अतिशय सूक्ष्म रूपाने राहतो ॥16-75॥

अथवा वर्षाऋतूतील पूर ओसरला आहे व ग्रीष्म ऋतूतील ओहोटीस आरंभ झाला नाही या दरम्यानचे काळात गंगेचे स्वाभविक स्वरूप जसे स्पष्ट दिसते ॥16-76॥

त्याप्रमाणे संकल्प-विकल्पांची ओढ टाकून आणि रजतमाचे कावड (ओझे) टाकून आत्मचिंतनाचे प्रेम भोगणारी बुद्धी (आपल्या मूळ स्वरूपाने) राहाते. ॥16-77॥

वाईट अथवा चांगल्या विषयांना इंद्रियसमुदायाने दाखवले असता काही केल्या चित्तात चलबिचल उत्पन्न होत नाही ॥16-78॥

पति गावाला गेला असता पतिवियोगजन्य मोठ्या दु:खात कितीही नुकसान अथवा लाभ हे झाले असता जशी पतिव्रता मनावर घेत नाही ॥16-79॥

त्याप्रमाणे आत्मस्वरूपाची गोडी लागल्यावर बुद्धीने जे पतिव्रतेप्रमाणे आत्मस्वरूपी अनन्य होणे त्या बुद्धीच्या अनन्य होण्याला केशी दैत्याला मारणारे जे (भगवान श्रीकृष्ण) ते सत्वशुद्धि असे म्हणतात. ॥16-80॥

आता आत्मप्राप्तिविषयी ज्ञान व अष्टांग योग या दोहोंपैकी जे आपल्याला अधिकारानुरूप साधेल त्याची उत्कट इच्छा अंत:करणात बाळगणे ॥16-81॥

ज्ञान अथवा अष्टांग योग या दोहोंपैकी ज्याची उत्कट इच्छा उत्पन्न होईल त्या ठिकाणी सर्व चित्तवृत्तींना अशा रीतीने अर्पण करावे की जसे निष्काम पुरुषाने अग्नीमधे पूर्णाहुती द्यावी. ॥16-82॥

अथवा ज्याप्रमाणे कुलवान पुरुषाने आपली मुलगी चांगल्या कुळातच दिली. हा दृष्टांत राहू द्या. ज्याप्रमाने लक्ष्मी भगवंताच्या ठिकाणी स्थिर झाली ॥16-83॥

त्याप्रमाणे अनन्यभावाने योगाचे ठिकाणी अथवा ज्ञानाचे ठिकाणी हे वतनदार होऊन रहाणे तो दैवी संपत्तीचा तिसरा गुण होय असे श्रीकृष्णनाथ म्हणतात. ॥16-84॥

आता जो कोणी संकटाने पीडित असेल तो शत्रु देखील असेना त्याला आपल्या अनुकूलतेप्रमाणे द्रव्याने कायावाचमनाने प्रतारणा न करता जे अर्पण करणे ॥16-85॥

अर्जुना ज्याप्रमाणे वृक्ष वाटेने येणार्‍यास पाने फुले मुळे देण्यास चुकत नाही ॥16-86॥

त्याप्रमाणे मनापासून धनापर्यंत जे काही आपल्याला प्राप्त असेल त्या योगाने प्रसंगानुसार (पीडेने) श्रमलेल्यांना मनास आनंद होईल अशा प्रकारे उपयोगास येणे ॥16-87॥

त्याला दान म्हणावयाचे असे समज. ते दान मोक्षरूपी ठेवा दाखवणारे अंजनच आहे. हे दानाचे लक्षण पुरे आता दमाचे लक्षण ऐक. ॥16-88॥

तर विषयांशी इंद्रियांच्या झालेल्या एकतानतेची जी ताटातूट करून ठेवावी (त्याला दम म्हणतात). ज्याप्रमाणे माती मिसळलेल्या गढूळ पाण्यात निवळीचे बी घातले तर ते पाण्यातील मातीस तळास नेऊन स्वच्छ पाण्यास अलग करते ॥16-89॥

त्याप्रमाणे कोणत्याही विषयाचा वारा इंद्रियांच्या द्वारात वाहू देत नाही (विषयांचा व इंद्रियांचा संबंध घडू देत नाही). इंद्रियास नियमाने जखडून प्रत्याहाराच्या हातात त्यास कायमचे देऊन टाकतो. ॥16-90॥

प्रवृत्ति आत चित्तापर्यंत सर्वांचा त्याग करून साधकाला संपूर्णतया सोडून बाहेर निघून जाते व (पुन्हा प्रवृत्ति उत्पन्न होऊ नये म्हणून दहाही इंद्रियांच्या द्वारात वैराग्याचा अग्नि ठेवतो. ॥16-91॥

श्वासोच्छ्वासाहून पुष्कळ व कडक अशा व्रतांचे आचरण करतो व ती व्रते रात्रंदिवस आचरण करीत असता ज्याला एक क्षणभरही विश्रांती सापडत नाही ॥16-92॥

दम असे ज्याला म्हणतात त्याचे हे वर सांगितल्याप्रमाणे लक्षण आहे असे समज. आता यज्ञाचाही अर्थ थोडक्यात सांगतो ऐक. ॥16-93॥

तर मुख्य ब्राह्मणापासून आरंभ करून तो अखेर स्त्रियादिक शेवटापर्यंत मधील सर्वांनी आपापल्या वर्णाश्रमधर्मानुसार जे काही करणे ॥16-94॥

ज्याला जे आश्रय करण्याला योग्य असे सर्वात चांगले देवधर्म वगैरे असतील त्यांचे त्याने शास्त्रात सांगितलेल्या विधिप्रमाणे अनुष्ठन करावे. ॥16-95॥

उदाहरणार्थ ब्राह्मण अध्ययनादि सहा प्रकारची कर्मे करतो तर शूद्र त्याला नमस्कार करतो. की दोघांनाही सारखाच यज्ञ उत्पन्न होतो. (म्हणजे दोघांनाही आपापल्या अधिकाराप्रमाणे यज्ञ केल्याचे सारखेच फळ मिळते). ॥16-96॥

त्याप्रमाणे आपापल्या अधिकाराचा विचार करून हे सर्वांचे यज्ञ करणे आहे परंतु त्या यज्ञाचे आचरण करण्यात फलाशेचे विष कालवू नये. ॥16-97॥

आणि देहाच्या हातून होणार्‍या कर्मांच्या कर्तेपणाचा अहंकार उत्पन्न होऊ देऊ नये. पण वेदाने करावयास सांगितलेल्या कर्मांच्या विधानांना आपण स्वत:च ठिकाण होऊन रहावे. ॥16-98॥

अर्जुना अशा प्रकारचे लक्षण असलेला व सर्वांच्या आचरणात येणारा हा यज्ञ आहे असे समज. हा यज्ञ म्हणजे मोक्षाच्या वाटेवरील माहितगार वाटाड्या आहे. ॥16-99॥

आता चेंडू जमिनीवर आपटावयाचा तो चेंडूने जमिनीला मारण्याकरता नव्हे तर चेंडूला उशी येऊन तो आपल्या हातात परत यावा म्हणून. अथवा शेतात बी जे फेकायचे (पेरायचे) ते नुसते बी फेकणे नसते परंतु त्या पेकण्यात पिकावर नजर असते. ॥16-100॥

अथवा अंधारात ठेवलेली वस्तु दिसण्याकरता जसा दिवा हातात घ्यावा अथवा फांद्या फळे येण्याकरता ज्याप्रमाणे वृक्षांच्या मुळांना पाणी घालावे ॥16-101॥

हे फार बोलणे राहू दे ज्याप्रमाणे आपण आपल्याला पहाण्याकरता आरसा आवडीने वारंवार पुष्कळ स्वच्छ करावा ॥16-102॥

त्याप्रमाणे श्रुतींनी ज्याचे प्रतिपादन केले असा जो ईश्वर त्याचा साक्षात्कार होण्याकरता श्रुतींचा नेहेमी अभ्यास करणे ॥16-103॥

पवित्र आत्मतत्व पावण्याकरता द्विजांनीच ते ब्रह्मसूत्र घोकावे (अभ्यास करावा) इतरांनी स्तोत्रे अथवा नाममंत्र घोकावेत ॥16-104॥

अर्जुना स्वाध्याय म्हणून जो म्हटला जातो तो हा असे देव म्हणतात. आता तप शब्दाचा अभिप्राय सांगतो ऐक. ॥16-105॥

तर दान म्हणजे सर्वस्व देणे दानामधे जो खर्च करावयाचा तो व्यर्थ करावयाचा (म्हणजे त्याच्या फलाची आशा टाकावयाची). ज्याप्रमाणे वनस्पति स्वत: फळून सुकते (म्हणजे ती जशी फलाशा टाकून व्यर्थ जाते तसे फलाशा टाकून दान व्यर्थ करावयाचे). ॥16-106॥

अथवा धूपाचा अग्नीत प्रवेश झाल्यावर धूप नाहीसा होतो हिणकस सोन्याला शुद्ध करण्यात त्याचे वजन कमी होत जाते अथवा पक्ष वाढत असतांना चंद्र जसा कमी कमी होत जातो. ॥16-107॥

अर्जुना त्याप्रमाणे आत्मानुभावाच्या विकासाकरता प्राण इंद्रिये व शरीर यांची जी आटणी करावयाची (म्हणजे प्राण व शरीर यांस आत्मप्राप्तीच्या मार्गात झिजवणे) तेच तप होय. ॥16-108॥

अथवा वर सांगितलेल्या तपाच्या स्वरूपापेक्षा जर काही तपाचे दुसरे स्वरूप असेल तर ते दुधामधे (जलमिश्रित दुधामधे) हंसाने जशी चोच घालावी (तसे आहे म्हणजे हंस जसा दूध व पाणी आपल्या चोचीने वेगळे करतो) ॥16-109॥

त्याप्रमाणे जो उत्पन्न होताच देह व आत्मा यांच्या कालवाकालवीत हात घालतो (व पाण्यापासून हंसाची चोच ज्याप्रमाणे दुधास अलग करते त्याप्रमाणे आत्म्यास देहापासून समजुतीने अलग करतो). तो आत्मानात्मविचार आपल्या अंत:करणात सारखा जागृत ठेवावा. ॥16-110॥

(अनात्म पदार्थात पांगलेली जी बुद्धी तिचा संकोच होणे कठिण आहे) परंतु ती बुद्धि आत्म्यास पहावयास लागली असता तिचा संकोच होतो. (ती एकवटून अंतर्मुख होते). कसे तर जागृतीमधे निद्रेसकट स्वप्न नाहीसे होते तसे. ॥16-111॥

त्याप्रमाणे अर्जुना जो आत्मानात्मविचार चालू होतो हाच तप शब्दाचा वास्तविक अभिप्राय आहे. ॥16-112॥

आता स्तनातील दूध जसे सर्व मुलांचे हित करणारे असते (अथवा) भिन्न भिन्न प्राण्यांच्या ठिकाणी जसे चैतन्य सारखे असते त्याप्रमाने प्राणिमात्रांशी वागण्याचा जो सर्रास भलेपणा ते आर्जव होय. ॥16-113॥

आणि जगाला सुख व्हावे म्हणून शरीराने वाचेने व मनाने जे वागणे ते अहिंसेचे स्वरूप होय असे समज. ॥16-114॥

आता कमळकळिका जशी स्वभावत: तीक्ष्ण असून मऊ असते. ( कारण ती पाण्याचे भेदन करते म्हणून तिला तीक्ष्ण म्हणावयाचे आणि स्पर्शाला मऊ असते म्हणून तिला मऊ म्हणावयाचे). अथवा चंद्राचे तेजच खरे पण ते थंड असते. ॥16-115॥

दाखविल्याबरोबर रोग नाहीसा करू शकेल आणि जिव्हेला जे कडू लागणार नाही असे औषधच नाही; मग मी असल्या औषधाची उपमा कोठची देऊ ? ॥16-116॥

तरी जसे पाणी बुबुळाला घासले तरी ते मऊपणामुळे (डोळ्यामधे) खुपत नाही पण त्याच पाण्यासंबंधी विचार करून पाहिले तर ज्याप्रमाणे ते डोंगराचा कडा फोडते ॥16-117॥

त्याप्रमाणे जे सत्यभाषण संशय नाहीसा करण्याचे कामी तरवारीसारखे तीक्ष्ण असते आणि ऐकण्याच्या बाबतीत गोडपणाला पायाखाली तुडवते (ऐकले असता ते कानाला इतके मधुर लागते की त्याच्यापुढे इतर गोडी फिकी पडते). ॥16-118॥

जे सत्यभाषण ऐकत असता कानालाच मुखे उत्पन्न होतात. (पुन्हा पुन्हा ऐकावे अशा कानाला इच्छा उत्पन्न होते आणि जे सत्यभाषण आपल्या खरेपणाच्या जोरावर ब्रह्मालाही भेदून जाते. (ब्रह्माचा साक्षात्कार करून देते). ॥16-119॥

फार काय सांगाचे ? जे सत्यभाषण कोणालाही फसवू जाणत नाही व जरी ते खरे असते तरी ते कोणाला खुपत नाही. ॥16-120॥

बाह्य दृष्टीने पाहिले असता पारध्याचे गाणे खरोखर गोड लागते पण खर्‍या पक्षाने पाहिले असता ते अति घातकर असल्याचे दिसून येते. अग्नि आपले जाळण्याचे काम खरोखर उघडपणे करतो. पण (तो त्याचा उघडपणा काय करावयाचा ? असल्या प्रकारच्या सत्यास आग लागो. (त्याची काही किंमत नाही). ॥16-121॥

जे भाषण कानाने ऐकले असता गोड लागते परंतु अर्थाने जे काळजाला झोंबते असे भाषण हे भाषणच नाही तर ते भषण म्हणजे सुंदर रूप धारण करणारी हडळच आहे. ॥16-122॥

परंतु मुलाच्या कल्याणाच्या बाबतीत (मुलावर) लटके रागावणारी व लाड करण्यात फुलासारखी मऊ अशा त्या आईचे स्वरूप जसे असते ॥16-123॥

त्याप्रमाणे जे ऐकल्याने सुख देण्यात वस्ताद जे परिणामी सत्य असते व ज्या बोलण्याने ऐकणाराच्या अंत:करणात द्वेषादि विकार येत नाहीत त्या बोलण्यास येथे सत्य असे म्हटले आहे. ॥16-124॥

आता दगडाला पाणी घातले तरी देखील जसा अंकुर फुटत नाही अथवा कांजी घुसळली तरी लोणी मिळणार नाही. ॥16-125॥

सर्पाच्या कातीच्या मस्तकावर लाथ मारली असता ती जशी फडा काढत नाही अथवा वसंत ऋतूत देखील आकाशात फुले येत नाहीत. ॥16-126॥

अथवा रंभेच्याही रूपाने शुकाच्या ठिकाणी काम उत्पन्न झालाच नाही अथवा राखेमधे तुपानेही अग्नी प्रदीप्त होत नाही ॥16-127॥

त्याप्रमाणे लहान मुलाला देखील राग येईल अशा शेलक्या शिव्या उच्चारल्या आणि तशी दुसरी आणखी कित्येक कारणे एकत्र मिळाली असताही ॥16-128॥

परंतु अर्जुना ब्रह्मदेवाच्याही पाया पडले असता आयुष्य संपलेला पुरुष ज्याप्रमाणे उठत नाही त्याप्रमाणे क्रोध उत्पन्न होण्याची शिकस्त केली असता त्याच्या ठिकाणी क्रोधाचा विकार उत्पन्न होत नाही. ॥16-129॥

अक्रोधत्व असे ज्यास म्हणतात ते या स्थितीलाच होय असे समज. असे श्रीकृष्ण अर्जुनास म्हणाले. ॥16-130॥

आता मातीचा त्याग केला असता जसा घटाचा (सकारण) त्याग होतो व सुताचा त्याग केला असता वस्त्राचा त्याग होतो अथवा वडाच्या बीजाचा त्याग केला असता जसा वडाच्या झाडाचा त्याग होतो ॥16-131॥

अथवा ज्याप्रमाणे सर्व भिंतींचा त्याग केला असता त्या भितीवरील सर्व चित्रांचा त्याग होतो अथवा झोपेच्या त्याग केला असता नाना प्रकारच्या स्वप्नांच्या समुदायाचा त्याग होतो ॥16-132॥

अथवा जलाचा त्याग केला असता जसा लाटांचा त्याग होतो अथवा वर्षाऋतूचा त्याग केला असता जसा मेघांचा त्याग होतो अथवा द्रव्याचा त्याग केला असता भोगांचा त्याग होतो ॥16-133॥

अर्जुना पहा त्याप्रमाणे बुद्धिमान पुरुष देहाच्या ठिकाणी असलेल्या अहंतेचा त्याग करून सर्वही संसारमात्राचा (कारणासह) त्याग करतात. ॥16-134॥

त्याला त्याग असे नाव आहे. असे यज्ञस्वरूप श्रीकृष्ण म्हणाला. त्या दैववान् अर्जुनाला हे श्रीकृष्णाचे सांगणे मान्य होऊन तो विचारू लागला ॥16-135॥

अर्जुन म्हणाला आता महाराज मला शांतीचे लक्षण स्पष्ट करून सांगा. तेव्हा देव म्हणाले चांगले लक्ष देऊन ऐक. ॥16-136॥

अर्जुना ज्ञेयाला (जाणावयाच्या विषयाला) गिळून (बाध करून) मागून ज्ञाता (जाणणारा) व ज्ञान देखील खरोखर जेथे नाहीसे होते ती शांति होय. ॥16-137॥

ज्याप्रमाणे प्रळयकाळच्या पाण्याचा लोट विश्वाचा पसारा बुडवून आपणच आपल्या ठिकाणी घनदाट भरून असतो ॥16-138॥

मग नद्यांचे प्रवाह व समुद्र (नद्या मिळण्याचे ठिकाण) हा भेदाचा व्यवहार उरतच नाही. (इतकेच नाही) परंतु उदकाच्या एकरसतेचा बोध तो तरी कोणाला आहे ? ॥16-139॥

त्याप्रमाणे ज्ञेयाचा लय झाल्यावर ज्ञातेपणाचाही लय होतो. मग अर्जुना (ज्ञेय व ज्ञाता गेल्यावर) जे काही रहाते तेच शांतीचे स्वरूप होय. ॥16-140॥

आता रोग नाहीसा करून (रोग्याला) बळकट करण्याच्या काळजीत जसा चांगला वैद्य आपले व परके असा भेद करत नाही (तर काळजीपूर्वक औषधाची योजना करतो). ॥16-141॥

अथवा गाळात फसलेली गाय दृष्टीस पडल्यावर ती दूध देणारी आहे किंवा नाही हे न पाहता तिची दीनवाणी स्थिती पाहून त्या योगाने कासावीस होतो. ॥16-142॥

अथवा दयावान् पुरुष बुडणार्‍या मनुष्याला तू ब्राह्मण आहेस की चांडाळ आहेस हे विचारीत नाही तर तो त्याला पाण्याबाहेर काढून त्याचे प्राण वाचवणे हे जाणतो ॥16-143॥

मोठ्या अरण्यात एखाद्या पापी मनुष्याने (एखाद्या स्त्रीला) अकस्मात उघडी केली असता तिला वस्त्र नेसविल्यावाचून जसा सभ्य गृहस्थ तिला पहात नाही ॥16-144॥

त्याप्रमाणे अज्ञान उन्मत्तपणा वगैरेंमुळे अथवा वाईट नशिबामुळेही निंद्यपणाच्या सर्व बाबतीत जे जखडले गेले आहेत ॥16-145॥

त्यास आपल्या अंगचे गुण देऊन त्यांना डाचत असणारी शल्ये विसरावयास लावतात. ॥16-146॥

अरे अर्जुना दुसर्‍याचे दोष आपल्या दृष्टीने (आपल्या समजुतीने) शुद्ध करून मग त्याच्याकडे दृष्टी फेकावी. ॥16-147॥

ज्याप्रमाणे पुजून देव पहावा शेतात धान्य पेरून मग शेतात जावे व अतिथीला संतुष्ट करून मग त्याचा आशीर्वाद घ्यावा. ॥16-148॥

त्याप्रमाणे आपल्या चांगलेपणाने दुसर्‍याचा कमीपणा नाहीसा करून मग त्याच्याकडे पहावे. ॥16-149॥

एरवी असे न करता कोणाच्या वर्मावर टोचू नये पापकर्मांमधे (त्या पापकर्माचे समर्थन करून) कोणास गुंतवू नये आणि ज्या नामामधे त्यांच्या दोषाचा उल्लेख होतो अशा नामांनी त्य़ास हाका मारू नये ॥16-150॥

शिवाय वाईट स्थिती असेल तर तो ज्या कोणत्या उपायांनी चांगल्या स्थितीला येईल तेच करावे परंतु वर्मावर घाव घालू नयेत. ॥16-151॥

अर्जुना नीच मनुष्याला उत्तम मनुष्याच्या बरोबरचे मानावे याशिवाय आणखी आपल्या दृष्टीने कोणाचा दोष पाहू नये. ॥16-152॥

अर्जुना हे अपैशून्याचे लक्षण आहे असे तू पक्के समज. व हे अपैशून्य मुमुक्षूंना मोक्षमार्गीचे सुखकर वाहन आहे. ॥16-153॥

आता दया ती अशी की ज्याप्रमाणे पौर्णिमेच्या चंद्राचे चांदणे थंडावा देत असता लहान थोर अशी निवड करत नाही ॥16-154॥

त्याप्रमाणे (ती दया) दु:खितांचे क्लेश कृपाळूपणे हरण करीत असता श्रेष्ठ अथवा कनिष्ठ असा भेद करणे जाणत नाही ॥16-155॥

जगामधे पाण्यासारखी वस्तु स्वत: अंगाने नाश पावते परंतु गवताच्या देखील जात असलेल्या जीविताचे रक्षण करते. ॥16-156॥

त्याप्रमाणे दुसर्‍यांच्या दु:खाने कृपेने कळवळले असता (व त्यांच्या दु:खनिवारणार्थ) सर्वस्वासह आपल्या स्वत:ला अर्पण केले तरी देखील त्यास अर्पण करणारास ते थोडेच वाटते. ॥16-157॥

वाहात असलेले पाणी खड्डा अपुरा भरला तर पुढे सरकावयाचे जाणतच नाही त्याप्रमाणे पुढे आलेल्या दु:खिताला संतुष्ट करून मग (ज्याचे) पुढे जाणे ॥16-158॥

पायात काटा शिरतो व त्याच क्षणी ते दु:ख अंत:करणात प्रगट होते त्याप्रमाणे दुसर्‍याच्या दु:खाने जो पोळला जातो ॥16-159॥

अथवा पायाला थंडावा मिळातो तो डोळ्यांच्या उपयोगास येतो त्याप्रमाणे जो दुसर्‍याच्या सुखाने सुखी होत असतो ॥16-160॥

फार काय सांगावे ? तहानलेल्याकरता जसे जगात पाणी राहिले आहे त्याप्रमाणे अत्यंत दु:खितांच्या दु:खनिवारणार्थ ज्यांचे आयुष्य खर्ची होते. ॥16-161॥

हे वीरांच्या राजा (अर्जुना) तो पुरुष दयेची प्रत्यक्ष मूर्ति आहे असे समज. व ती दया त्याचे ठिकाणी उत्पन्न होताच मी त्याचा ऋणी होतो. ॥16-162॥

आता सूर्यकमळ सूर्याला जीवाभावाने अनुसरले असते (हे खरे) परंतु तो सूर्य जसा त्या कमळाच्या सुवासाला स्पर्श करीत नाही ॥16-163॥

अथवा वसंतऋतूच्या ओघात वनाच्या शोभेचे अनेक समुदाय आले असता त्यांचा स्वीकार न करताच तो वसंतऋतु निघून जातो. ॥16-164॥

हे राहू दे अष्टमहासिद्धीसह लक्ष्मी देखील जवळ आली तरी पण महाविष्णूने जसे तिला मोजलेच नाही ॥16-165॥

त्याप्रमाणे इहलोकीचे व स्वर्गातले भोग हे आपल्या इच्छेचे दास झाले असता ते भोगावे हे ज्यास मनातून आवडत नाही ॥16-166॥

फार काय सांगावे ? सहज कौतुकाने सुद्धा जीव विषयांची इच्छा धरत नाही. अलोलुपत्वाची (अनासक्ततेची) प्रसिद्ध अवस्था ती ही आहे असे समज. ॥16-167॥

आता मधमाशांना जसे मोहोळ सुखकर वाटते अथवा जलचरांना जल जसे सुखकर वाटते अथवा पक्षांना जसे आकाश संचार करण्याला मोकळे असते ॥16-168॥

अथवा आईचे लेकराविषयी प्रेम जसे हळूवार असते अथवा वसंतऋतूतील मलयपर्वतावरून वाहात येणारा वारा स्पर्शाला जसा मऊ असतो ॥16-169॥

डोळ्यांना प्रिय वस्तूची भेट जशी सुखकर असते अथवा कासवीची दृष्टी तिच्या पिलांना जशी सुखकर असते त्याप्रमाणे जे प्राणिमात्रांचे ठिकाणी वागणे मऊ सुखकर असते ॥16-170॥

स्पर्शाला अति मऊ तोंडात टाकला असता चांगला रुचकर आणि नाकाला वास देणारा आणि अंगाने स्वच्छ (निर्मळ). ॥16-171॥

तो वाटेल तेवढा घेतला असता जर कोणालाही अपायकारक झाला नसता तर तो कापूर या (मार्दवाच्या) उपमेला आला असता. ॥16-172॥

ार काय सांगू ? असे जे जगाच्या जीवाप्राणांकरता जगणे आहे त्याचे नाव मार्दव आहे असे मी (श्रीकृष्ण) म्हणतो. ॥16-173॥

आता ज्याप्रमाणे राजा पराभवामुळे लज्जेने कष्टी होतो अथवा मानी पुरुष हीनदशेमुळे (लाजेने) निस्तेज होतो ॥16-174॥

अथवा अंत्यजाच्या घराला चुकून संन्यासी आला (व हे घर चांडाळाचे आहे असे त्यास कळले तर) मग त्या उत्तम पुरुषाला जशी लाज वाटते ॥16-175॥

क्षत्रियाने रणातून पळून जाणे हे लाजिरवाणे कृत्य कोणता क्षत्रिय सहन करील ? अथवा महापतिव्रतेला वैधव्य दाखवणार्‍या नावाने हाका मारणे कसे सहन होईल ? ॥16-176॥

रूपवानाला जर कोड फुटले तर अथवा संभावित पुरुषाला जर आळाचा डाग लागला तर त्या लाजेने त्यांना प्राणांवर संकट बेतल्यासारखे होते. ॥16-177॥

त्याप्रमाणे साडेतीन हात (शरीरच) स्वत:स समजून जे प्रेतासारखे होऊन जगावे व वारंवार जन्मास येऊन मरावे ॥16-178॥

गर्भातील त्या मेदाच्या मुशीत रक्त व वीर्य या रसांचा ओतलेला पुतळा होऊन राहणे ते लाजिरवाणे होय. ॥16-179॥

हे फार बोलणे पुरे. आपण देहच आपण आहोत अशी समजूत ठेऊन नामरूप यांचा अंगीकार याहून दुसरी लाजिरवाणी गोष्ट नाही. ॥16-180॥

अशी दुर्दशा होते म्हणून ते शरीराची शिसारी घेतात. जड देहाशी तादात्म्य करून रहाण्याची लाज समजुतदार पुरुषास असते. पण निर्लज्ज पुरुषाला शरीराशी तादात्म्य करून राहाण्याचे बरे वाटते. ॥16-181॥

आता कळसूत्री बाहुली नाचवण्याची दोरी तुटली म्हणजे त्या बाहुलीची हालचाल बंद पदते त्याप्रमाणे प्राणांच्या जयाने कर्मेंद्रियांचे व्यापार बंद पडतात ॥16-182॥

अथवा सूर्य मावळाल्यावर जसा किरणांचा विस्तार नाहीसा होतो त्याप्रमाणे मन जिंकले असता ज्ञानेंद्रियांचे व्यापार बंद पडतात. ॥16-183॥

याप्रमाणे मन व प्राण यांचे नियमन केले म्हणजे दहाही इंद्रिये पंगु होतात. अचापल्य जे म्हणतात ते या वर्माने होते. ॥16-184॥

मरणासारखी वाईट गोष्ट प्राप्त झाली व तीही अग्निप्रवेशाने करण्याचा प्रसंग आला परंतु ती गोष्ट नवर्‍याच्या हेतूने करावयाची असल्यामुळे पतिव्रता स्त्री त्या गोष्टीला मोजीतच नाही. ॥16-185॥

त्याप्रमाणे आत्मनाथाच्या चिंतेमुळे विषयरूप विषाची बाधा नाहीशी करून शून्याच्या काटेरी मार्गाने धावणे त्यास आवडते. ॥16-186॥

निषेध त्याच्या आड येत नाही त्याला विधीची भीड पडत नाही व महासिद्धीची आवड त्याच्या जीवात उत्पन्न होत नाही. ॥16-187॥

अशा प्रकारे परमेश्वराकडे अंत:करण सहज आपोआप धाव घेते. आध्यात्मिक तेज हे त्याला म्हणतात. ॥16-188॥

आता ‘आपण सर्वही सहन करतो’ या विचाराने येणार्‍या मोठेपणाच्या योगाने जे गर्वाला न येणे तीच क्षमा होय. ते कसे तर ज्याप्रमाणे देह जरी आपल्यावरील सर्व केसांना धारण करतो तरी ‘आपण सर्व केस धारण करतो’ याची त्यास खबरही नसते त्या प्रमाणे. ॥16-189॥

आणि विषयसेवनाविषयी इंद्रियांची प्रवृत्ति हद्दीबाहेर वाढली असता अथवा प्रारब्ध योगाने रोग खवळले असता अथवा प्रिय वस्तूचा वियोग व अप्रिय वस्तूचा योग झाला असता ॥16-190॥

या सर्वांचा एकाच वेळी पूर आला असता तो सहन करण्यास जे धैर्य अगस्ति होऊन उभे रहाते (प्रतिकार करण्यास तयार होते) ॥16-191॥

आकाशामधे मोठ्या जोराने धुराचा लोट सहसा उठला असता त्या धुराच्या लोटाला जसा वारा एका झुळुकेसारखा गिळून टाकतो ॥16-192॥

अर्जुना त्याप्रमाणे आधिभौतिक आधिदैविक व आध्यात्मिक ताप प्राप्त झाले असता त्या सर्वांस जे धैर्य गिळून टाकते ॥16-193॥

आता ईश्वरप्राप्तीचे दोन मार्ग हे ज्ञान व योग (अष्टांग योग) यांचे आचरण करीत असता अंगामधे धैर्याचा कमीपणा नसतो. ॥16-194॥

आता सोने शुद्ध करून त्याची घागर केली व त्यात गंगेचे अमृततुल्य पाणी भारून ठेवले त्या गंगेच्या पाण्याने भरून ठेवलेल्या आतबाहेर स्वच्छ असलेल्या सोन्याच्या घागरीप्रमाणे शौच (शुद्धपणा) आहे. ॥16-195॥

ज्याचे शरीराच्या ठिकाणी कर्माचे निष्काम आचरण आहे व अंत:करणात खराखरा विवेक आहे (आत्मानात्मविचार) आहे तो आतबाहेर शुचित्वाची मूर्तीच बनलेली आहे. ॥16-196॥

अथवा गंगेचे पाणी जगाचे पाप व ताप नाहीसे करीत आणि काठावरील झाडांचे पोषण करीत समुद्राला जाऊन मिळाते ॥16-197॥

अथवा जगाचा अंधार नाहीसा करीत अथवा लक्ष्मीचे निवासस्थान जे सूर्यविकासी कमळ त्याचा विकास करीत सूर्य जसा प्रदक्षिणेला निघतो ॥16-198॥

त्याप्रमाणे अविद्येने बांधलेल्याला मुक्त करीत संसारसमुद्रात बुडालेल्यांना बाहेर काढीत व अध्यात्मादि दु:खांनी पीडलेल्यांच्या संकटांचे निवारण करीत ॥16-199॥

फार काय सांगावे ? रात्रंदिवस दुसर्‍याचे सुख वाढवीत वाढवीत आत्महितात प्रवेश करणे ॥16-200॥

एवढेच काय ? पण आपल्या कामाकरता प्राणिमात्रांच्या अहिताविषयी संकल्पाचीही आडकाठी जे न करणे (म्हणजे आपल्या कामाकरता कोणाही प्राण्याचे अहित झाले तरी त्याची पर्वा नाही असा विचारही मनात जे न आणणे) ॥16-201॥

अर्जुना अद्रोहत्व अशा ज्या गोष्टी तू ऐकतोस ते अद्रोहत्व तुला प्रत्यक्ष दृष्टीने पहाता येईल अशा तर्‍हेने हे सांगितले आहे. ॥16-202॥

आणि अर्जुना शंकराच्या मस्तकावर येऊन गंगा जशी संकोचित झाली त्याप्रमाणे स्वत: मानाला योग्य असूनही लोकांनी मानले असता जे पूर्णपणे लज्जित होणे ॥16-203॥

अर्जुना अमानित्व जे म्हणतात ते हे समज. तेच ते पुन्हा किती सांगू ? ॥16-204॥

याप्रमाणे या सव्वीस गुणांच्या रूपाने हे ब्रह्मऐश्वर्य वास्तव्य करीत आहे. मोक्षरूपी सार्वभौम राजाचे हे सव्वीस गुण जणुकाय दिलेले गाव अगर इनामी जमिनी आहेत. ॥16-205॥

अथवा या सव्वीस गुणरूप तीर्थांनी नित्य नवी भरलेली अशी ही दैवी संपत्तिरूपी गंगा विरक्तपुरुषरूपी सगरांच्या दैवाने प्राप्त झाली आहे. ॥16-206॥

अथवा मुक्तिरूपी मुलगी या सव्वीस गुणारूपी फुलांची माळा घेऊन वैराग्याने निरपेक्ष झालेल्या पुरुषाचा गळा शोधित आहे. ॥16-207॥

अथवा सव्वीस गुणरूपी वाती पेटवून (जणु काय) गीता ही आपला पती जो आत्मा त्याला आरती ओवाळण्याकरता आली आहे. ॥16-208॥

गीतारूपी समुद्रातील दैवी संपत्तिरूपी शिंपला आहे व त्या शिंपल्याच्या शकलातून ही सव्वीस गुणरूपी बाहेर पदणारी निर्मळ मोत्ये आहेत ॥16-209॥

फार काय वर्णन करू ? आपोआप स्पष्ट होईल अशा रीतीने दैवीसंपत्तीच्या गुणांच्या समुदायाचे वर्णन केले. ॥16-210॥

आता सु:खाची बळकट वेली (असून) दोषरूपी काट्यांनी जरी ती भरलेली आहे तरी ती आसुरी संपत्ती मी माझ्या सांगण्याच्या व्याख्यानात घालतो. ॥16-211॥

परंतु आसुरी संपत्ति ही त्याज्य असल्यामुळे जरी अनुपयोगी आहे तरी तिचा त्याग करण्याकरता ती जाणली पाहिजे. म्हणून तू ती आसुरी संपत्ति कानाच्या चांगल्या बळाने ऐक. ॥16-212॥

तरी नरकातील दु:ख वाढवण्याकरता भयंकर दोषांनी जो जमाव केला ती ही आसुरी संपत्ति होय. ॥16-213॥

अथवा सर्व विषे एकत्र झाली म्हणजे त्याला जसे कालकूट विष नाव आहे त्याप्रमाणे सर्व दोषांच्या लगडीला आसुरी संपत्ति हे नाव आहे. ॥16-214॥

अर्जुना त्या आसुर दोषांमधे ज्याची मोठेपणाची ख्याती आहे तो दंभ असा आहे. ॥16-215॥

ज्याप्रमाणे आपली आई ही तीर्थाप्रमाणे पावन करणारी आहे परंतु लोकात तिची उघडपणे निर्भत्सना केली असता ती अधोगतीला नेण्याला कारण होते. ॥16-216॥

अथवा गुरूने उपदेशिलेली (ब्रह्म) विद्या ही इष्ट फल देणारी खरी परंतु ती चव्हाट्यावर प्रसिद्ध केली असता अकल्याणास कारणीभूत होते. ॥16-217॥

आपण स्वत: महापुरात बुडत असतांना जी नाव (होडी) आपल्याला त्वरित काढून पलीकडच्या काठाला पोचवते ती नावच जर आपण डोक्यावर बांधली तर जशी आपणाला बुडवते. ॥16-218॥

अर्जुना जगण्याला कारण अन्न ते खात असतांना वर्णन करून वाजवीपेक्षा जास्त खाल्ले असता (अजीर्णामुळे) ते अन्नच विषासारखे मारक होते. ॥16-219॥

त्याप्रमाणे इहपरलोकी साह्य करणारा जो धर्म तो प्रसिद्ध केला असता तो तारणारा धर्म पातकाला कारण होतो. ॥16-220॥

म्हणून आपण केलेल्या सर्व धर्माचा विस्तार वाचेच्या चव्हाट्यावर ठेवला असता अर्जुना तो धर्मच अधर्म होतो आणि तोच दंभ असे समज. ॥16-221॥

आता मूर्खाच्या जिभेवर एखाद्या अक्षराचा शिंतोडा पडला असता (त्याला चार अक्षरे आली असता) तो ब्रह्मदेवाच्या सभेमधे समाधान पावत नाही. (प्रत्यक्ष ब्रह्मदेवाच्या सभेला तुच्छ मानतो). ॥16-222॥

अथवा तबेला ठेवणार्‍या लोकांचा तबेल्यातील ठणबंदी घोडा जसा ऐरावतालाही कमी योग्यतेचा समजतो अथवा काटेरी कुंपणावरील सरड्याला स्वर्गही ठेंगणा वाटतो. ॥16-223॥

गवताच्या जळणाने जशा अग्नीच्या ज्वाळा आकाशात धावतात अथवा डबक्यातील मासा आपल्या डबक्याच्या बळावर समुद्र मोजीत नाही. ॥16-224॥

एक दिवसाच्या परान्नाने जसा दरिद्री पुरुष उन्मत्त होतो तसा तो स्त्रिया धन विद्या स्तुती व बहुमान यांनी मस्त होतो. ॥16-225॥

ढगांची छाया मिळाली असता जसा निदैवी पुरुष आपले घर मोडतो अथवा ज्याप्रमाणे मूर्ख मनुष्य मृगजळ पाहून तळे फोडून टाकतो ॥16-226॥

फार काय सांगावे ? संपत्तीच्या योगाने अशा तर्‍हेने मस्त होणे तोच दर्प आहे असे समज. वेगळे काही बोलावयास नको. ॥16-227॥

आणि सर्व जगाच्या विश्वासाचे ठिकाण एक वेद आहे अथवा सर्व विश्वाचा एक ईश्वरावर पूज्यभाव आहे. या जगात तेजस्वी असा एक (निर्विवादपणे) ज्याप्रमाणे सूर्यच आहे ॥16-228॥

अथवा सार्वभौम राजाची गादी हेच ज्याप्रमाणे सर्व जगाच्या महत्वाकांक्षेचे एक ठिकाण आहे अथवा आपण मरू नये हे निर्विवादपणे सर्व जगाला आवडते ॥16-229॥

(जगाचा वेदाच्या ठिकाणी विश्वास आहे व ईश्वर जगाला वंद्य आहे). म्हणून जर आनंदाने कोणी यांचे (वेद व ईश्वर यांचे) वर्णन करू लागले तर ते ऐकून यांच्याविषयी मत्सर वाहतो व गर्वाने फुगतो. ॥16-230॥

तो म्हणतो मी ईश्वराला खाईन. त्या वेदाला विष घालीन. आपला मोठेपणा मिरवण्यात तो आपले बळ नाहीसे करतो. ॥16-231॥

पतंगाला दिव्याची ज्योत आवडत नाही काजव्याला सूर्याचा त्रास वाटतो अथवा टिटवीने समुद्राशी वैर मांडले ॥16-232॥

त्याप्रमाणे ‘मी’ या नावाच्या भुलीने त्याला ईश्वराचे नावही सहन होत नाही व वेदाला म्हणतो मला ही एक सवतच झाली आहे. ॥16-233॥

अशा प्रकारे त्यास मान्यतेचा असा मोठा ताठा असतो व तो अभिमानी पुरुष अतिशय उन्मत्त असून रवरव नरकाला जाण्याचा जो रहदारीचा मार्ग तो हा (पुरुष समजावा). ॥16-234॥

आणि दुसर्‍याचे सुख पहावयाचे निमित्त झाले की वृत्तीत क्रोधाचे विष चढते. ॥16-235॥

तापलेल्या तेलाची व थंड पाण्याची भेट झली असता त्या तापलेल्या तेलात जसा जाळ उत्पन्न होतो (अथवा) ज्याप्रमाणे चंद्राला पाहून कोल्हा मनात जळत असतो ॥16-236॥

ज्या सूर्याच्या योगाने विश्वाचे आयुष्य उजळते तो प्रात:काळी उगवलेला सूर्य पाहून घुबडाचे डोळे फुटतात. ॥16-237॥

जगाला पहाट झाली की सुख होते परंतु चोराला पहाट ही मरणापेक्षा वाईट वाटते अथवा सर्पामधे दुधाचे काळकूट विष होते ॥16-238॥

वडवाग्नी (जसजसे अधिकाधिक) अगाध समुद्राचे पाणी पितो तसतसा तो अधिकाधिक भडकतो. त्याची कधी तृप्ति होत नाही. ॥16-239॥

त्याप्रमाणे विद्या विनोद ऐश्वर्य इत्यादिकांनी युक्त अशी दुसर्‍याची भाग्ये जो जो पहातो तो तो जो संताप दुप्प्ट होतो तो क्रोध समज. ॥16-240॥

आणि ज्याचे मन सर्पाचे वारुळ असते (म्हणजे ज्याच्या मनात घातक संकल्प असतात) ज्याचे डोळे म्हणजे बाणांची वृष्टि आहे व ज्याचे बोलणे म्हणजे निखर्‍यांची वृष्टीच होय. ॥16-241॥

इतर ज्या त्याच्या सर्व क्रिया त्या पोलादाच्या कर्वतीसारख्या असतात. याप्रमाणे ज्याचे अंतर्बाह्य कठोर आहे ॥16-242॥

तो मनुष्यांमधे अधम आहे असे समज. तो कठिणपणाची मूर्ती आहे. आता अज्ञानाचे लक्षण ऐक. ॥16-243॥

तरी ज्याप्रमाणे दगड थंड व उष्ण या स्पर्शाचा भेद जाणत नाही अथवा जन्मांध जसा रात्र व दिवस हा भेद जाणत नाही ॥16-244॥

अग्नि खावयास उठला म्हणजे जसा खाण्याचे कामी योग्यायोग्य म्हणत नाही अथवा परीस हा लोखंड व सोने यातील भेद जाणत नाही ॥16-245॥

अथवा ज्याप्रमाणे स्वयंपाकाची पळी अनेक रसात प्रवेश करते पण ती रसाची रुचि जाणत नाही. ॥16-246॥

अथवा वारा जसा मार्गामार्गाची परीक्षा करणारा नसतो (म्हणजे वारा जसा बर्‍या-वाईट मार्गांनी वहात असतो) त्याप्रमाणे कृत्याकृत्याच्या विचाराविषयी जे आंधळेपण असते ॥16-247॥

हे स्वच्छ हे मळकट असे न जाणून लहान मूल जी वस्तु पाहाते ती केवळ मुखातच घालते ॥16-248॥

त्याप्रमाणे पुण्य व पाप यांची सरभेसळ करून ती खिचडी बनवून खात असता त्याच्या बुद्धीच्या व्यापारास ती चांगली-वाईट असे काहीच तारतम्य कळेनासे होते. अशी जी परिस्थिती ॥16-249॥

तिला अज्ञान हे नाव आहे. या बोलण्यात काही अन्यथा नाही. अशा प्रकारे दंभादि सहाही दोषांची लक्षणे सांगितली. ॥16-250॥

या दंभादि सहा दोषांच्याच अंगांनी ही आसुरी संपत्ती बलवान झालेली आहे. (ही जरी सहाच दोषांनी बनलेली आहे तरी ही कमी समजू नये ते कसे तर) ज्याप्रमाणे एखाद्या सुंदर स्त्रीचा बांधा आटोपशीर असला तरी तिच्यात कामेच्छा फार असते. ॥16-251॥

अथवा तीन अग्नींची (प्रलयाग्नि विद्युताग्नि व वडवाग्नि) पंगत (संख्या) पाहता ते थोडे आहेत असे वाटते. पण ते (जर खायला निघाले तर) त्यांना प्राणाहुति करण्याला विश्वही पुरणार नाही. ॥16-252॥

कफ वात व पित्त यांचा क्षोभ झाला असता ब्रह्मदेवाला जरी शरण गेले तरी देखील मरण चुकत नाही. त्या तीन दोषांची हे सहा दोष दुप्पट आहे असे समज. (मग ते किती भयंकर असतील ?) ॥16-253॥

या संपूर्ण सहा दोषांनी या आसुरी संपत्तीची उभारणी झाली आहे. म्हणून आसुरी संपत्ती कमी आहे असे नाही. ॥16-254॥

परंतु अनिष्ट ग्रहांचा योग जसा एकाच राशीला यावा अथवा निंदकाजवळ जशी सर्व पापे येतात ॥16-255॥

मरणार्‍या पुरुषाचे शरीर जसे सर्व रोग व्यापतात अथवा वाईट मुहूर्ताचे ठिकाणी वाईट योग एकत्र होतात. ॥16-256॥

अथवा शेळीचे आयुष्य संपत आले म्हणजे तिला सात नांग्यांच्या इंगळीचा योग व्हावा त्याप्रमाणे हे सर्वच्या सर्व सहाही दोष (ज्याचा नाशकाल येतो) त्यास प्राप्त होतात. ॥16-257॥

एखाद्यावर विश्वास ठेवलेल्या मनुष्यास जसे (ज्याच्यावर विश्वास ठेवला) त्याने चोराकडून सापडवावे अथवा दमलेल्या भागलेल्या मनुष्यास जसे महापुरात घालावे त्याप्रमाणे या सहा दोषांकडून मनुष्याचे अकल्याण केले जाते. ॥16-258॥

मोक्षाच्या मार्गाने जाणारावर जर यांचा (दंभादि सहा दोषांचा) शिंतोडा पडला (म्हणजे यांचा त्या मोक्षमार्ग्यास थोडासा संबंध झाला) तर ‘मी संसारातून निघणारच नाही असे म्हणून तो संसारात बुडी देतो. ॥16-259॥

अर्जुना जो अधम योनीच्या पायर्‍यांनी उतरत उतरत (अधम योनीत खाली खाली जन्म घेत घेत) स्थावर योनींच्याही तळापर्यंत येऊन पडतो. ॥16-260॥

हे बोलणे राहू दे. हे सहा दोष एकत्र होऊन त्यांच्याकडून त्याच्या ठिकाणी आसुरी संपत्ति वाढवली जाते पहा. ॥16-261॥

अशा या लोकात प्रसिद्ध असलेल्या दोन्ही संपत्ती वेगवेगळ्या लक्षणांनी सांगितल्या. ॥16-262॥

या दोहोमधील पहिली जी दैवी संपत्ति म्हणून म्हटलेली आहे ती मोक्षरूपी सूर्याने उजाडलेली पहाटच आहे असे समज. ॥16-263॥

इतर दुसरी जी आसुरी संपत्ति ती मोहरूपी लोखंडाची जिवाला खरोखर सांखळी (बेडी) होय. ॥16-264॥

परंतु हे आसुरी संपत्तीचे वर्णन ऐकून कदाचित् तू मनात भय घेशील हो (तर तुला भिण्याचे कारण नाही. कारण) दिवसाने रात्री धाक धरावा काय ? ॥16-265॥

अर्जुना ही आसुरी संपत्ती त्याला बंधनकारक होते की जो ह्या सहा दोषांना आश्रय होतो. ॥16-266॥

अर्जुना तू तर सांगितलेल्या दैवी संपत्तीतील गुणांचा चांगला ठेवाच जन्मला आहेस. ॥16-267॥

म्हणून अर्जुना तू या दैवी संपत्तीचा स्वामी होऊन मोक्षाच्या सुखाला प्राप्त हो. ॥16-268॥

आणि दैवी संपत्तिवान व आसुरी संपत्तिवान लोकांचे वागणुकीचे अनादिसिद्ध मार्ग आहेत. ॥16-269॥

ज्याप्रमाणे रात्रीचे वेळी निशाचरांनी पिशाच वगैरेंनी व्यापार करावा व दिवसा चांगल्या व्यवहारामधे वागणूक करावी ॥16-270॥

त्याप्रमाणे अर्जुना दैवी सृष्टीचे व आसुरी सृष्टीचे लोक या जगात आपापल्या वागणुकीच्या रीतीने वागतात. ॥16-271॥

या ग्रंथाच्या मागच्या भागात ज्यावेळेस ज्ञान सांगण्याचा प्रसंग आला त्याही वेळेस मी दैवी संपत्तीचा चांगला विस्तार केला होता. ॥16-272॥

आता आसुरी संपत्तीचे जे लोक आहेत त्यांची गोष्ट विस्तार करून सांगू. तू अवधानाची चांगली दृष्टी दे. ॥16-273॥

तर वाद्याशिवाय जसा नाद कोणालाही शब्द देत नाही (ऐकू येत नाही) अथवा फुलावाचून जसा सुवास मिळत नाही ॥16-274॥

त्याप्रमाणे ही आसुरी प्रकृति जेथपर्यंत एखाद्या शरीराचा आश्रय धरीत नाही तोपर्यंत ही एकटी अनुभवाला येत नाही. ॥16-275॥

मग ज्याप्रमाणे लाकडात अग्नि प्रगट झाला म्हणजे तो प्राप्त होतो त्याप्रमाणे प्राण्यांच्या देहात ही सापडली गेली असता ही अनुभवास येते. ॥16-276॥

त्यावेळी ज्याप्रमाणे उसाची जी वाढ असते तीच आतल्या रसाची वाढ असते त्याप्रमाणे हिने निश्चय केलेल्या प्राण्याचा देहाकार जसा वाढेल तशीच ती आत वाढत असते. ॥16-277॥

अर्जुना आता जे प्राणी आसुरी प्रकृतीच्या दोषांच्या वाढीने बनलेले असतात त्यांचे वर्णन करू. ॥16-278॥

तर पुण्याविषयी प्रवृत्ति अथवा पापाविषयी निवृत्ति यांना जाणण्याची रात्र त्यांचे मन असते. (म्हणजे पुण्यकर्म करावे पापकर्म करू नये हा विचार त्यांच्या मनात केव्हाही येत नाही). ॥16-279॥

ज्याप्रमाणे कोशकीट आपले घर बांधण्याच्या भरात आत जाण्या येण्याला दार ठेवले पाहिजे इकडे लक्ष न देता घर तयार करून त्यात कोंडला जातो ॥16-280॥

अथवा आपण दिलेले भांडवल हे परत येईल किंवा न येईल या पुढील गोष्टीकडे लक्ष न देता जसा मूर्ख मनुष्य एखाद्या चोराला भांडवल देतो ॥16-281॥

त्याप्रमाणे (पुण्यकर्माकडे) प्रवृत्ति व (पापकर्मापासून) निवृत्ति या दोन्ही आसुरी लोकांकडून जाणल्या जात नाहीत. आणि शुचित्व तर ते स्वप्नात सुद्धा पहात नाहीत. ॥16-282॥

एखादे वेळी कोळसा काळेपणा टकील शिवाय कावळा पांढरा होईल कदाचित राक्षस देखील मांसाला विटू शकेल ॥16-283॥

परंतु अर्जुना आसुरी संपत्तीवान प्राण्यांना शुचित्व (कधीही) नाही. (ते कसे तर) ज्याप्रमाणे दारूच्या भांड्याला कधीही पवित्रत्व यावयाचे नाही त्याप्रमाणे. ॥16-284॥

शास्त्राच्या विधीची आशा वाढवतील अथवा वडिलांची आचरणाची रीत पाहातील अथवा धर्मशास्त्राने सांगितलेल्या आचाराने वागतील ही गोष्ट ते जाणत नाहीत. ॥16-285॥

ज्याप्रमाणे शेळी वाटेल ते चरते अथवा वारा वाटेल तिकडे वहातो किंवा अग्नी वाटेल त्या पदार्थाला जाळतो ॥16-286॥

त्याप्रमाणे स्वच्छंदीपणा पुढे करून ते असुर आचरण करतात व त्यांचे नेहेमीचेच सत्याशी वाकडे असते. ॥16-287॥

जर विंचू आपल्या नांगीने गुदगुल्या करील तर ते खरे भाषण करतील. ॥16-288॥

जर गुदद्वाराने सुगंधाचे येणे घडेल तर त्या आसुरांना सत्याची प्राप्ती होईल. ॥16-289॥

याप्रमाणे ते काही एक न करता स्वभावत:च वाईट असतात पहा. आता त्यांच्या बोलण्याचा विलक्षणपणा सांगण्यात येईल. ॥16-290॥

एरवी उंटाचे अवयव मग त्यात चांगले नीट अंग ते कोठचे ? त्याप्रमाणे असुरांचा प्रसंग आहे. पण प्रसंगानुसार सांगतो ऐक. ॥16-291॥

धुराड्याचे तोंडातून जसे धुराचे लोट निघतात त्याप्रमाणे हे (पुढील) त्या असुरांचे बोलणे आहे असे समज. ती बोलणी स्पष्ट सांगतो. ॥16-292॥

तर विश्व हे ठिकाण अनादि चालत आलेले आहे व याचे नियमन करणारा राजा ईश्वर आहे व न्याय व अन्याय यांचा निवाडा वेद चावडीवर करतात. ॥16-293॥

वेदाच्या दृष्टीने जो अन्यायी ठरतो त्यास नरकभोगाची शिक्षा होते व त्याच्या (वेदाच्या) दृष्टीने जो न्यायी ठरतो तो सुखाने स्वर्गात राहातो. ॥16-294॥

अर्जुना अशी ही जी जगातली व्यवस्था पुरातान कालापासून चालत आलेली आहे तिला हे असुर हे सर्वच थोतांड आहे असे म्हणतात. ॥16-295॥

यज्ञांचे ज्यांना वेड आहे ते यज्ञांनी फसले देवाचे ज्यांना वेड आहे ते प्रतिमा (मूर्ति) व लिंग यांनी फासले. भगवे वस्त्र धारण करणारे संन्यासी व योगी हे समाधीच्या भ्रमाने फासले. ॥16-296॥

या जगात आपल्या सामर्थ्याने जे जे प्राप्त करून घेता येईल ते ते भोगावे याशिवाय निराळे पुण्य कोठे आहे ? ॥16-297॥

अथवा शरीराच्या अशक्तपणामुळे निरनिराळे भोग गोळा करता येत नाहीत. अशा तर्‍हेने जे विषयसुखापासून पिडले जाणे तेच पाप होय. ॥16-298॥

श्रीमंतांचे प्राण घेणे हे जर खरोखर पाप आहे तर त्यांचे सर्वस्व आपल्या हाती येते हे खात्रीने पुण्याचे फळ नाही काय ? ॥16-299॥

बलवान हा अशक्ताला खातो हेच जर बाधक असेल तर माशांचे निसंतान का होत नाही ? ॥16-300॥

आणि दोन्ही कुलांचा शोध करून मुलगा व मुलगी यांचे शुभ ग्रहांनी युक्त अशा वेळी लग्न केले जावे हाच जर प्रजेचे उत्पत्तीविषयी हेतु असेल ॥16-301॥

तर पशुपक्षादी ज्या जाति आहेत ज्यांच्या संततीची गणती नाही त्यांचे कोणत्या विधिविधानाने लग्न केले ? ॥16-302॥

चोरीचे द्रव्य कोणाजवळ आले तर ते कोणाला विष झाले आहे काय ? विषयावरील प्रेमाने जर कोणी व्यभिचार केला तर तो कोडी होतो की काय ? ॥16-303॥

म्हणून देव मालक आहे तो धर्माधर्म भोगावयास लावतो आणि जो येथे जे करतो ते तो परलोकाच्या गावी भोगतो ॥16-304॥

परंतु लोक (भोगावयाचे ठिकाण) अथवा (भोगवणारा) देव हे दोन्ही प्रत्यक्ष दिसत नाहीत म्हणून म्हणून ते व्यर्थ आहेत आणि धर्माधर्म करणारा (देह) तर मरून जातो. मग भोगायला ठिकाण कोण ? ॥16-305॥

या भोगाच्या कामी इंद्र जितका उर्वशीच्या योगाने स्वर्गलोकात सुखी आहे तितकाच नरकात लोळाणारा किडा देखील स्वत:ला सुखी समजतो. ॥16-306॥

म्हणून नरक व स्वर्ग ही पाप व पुण्य यांनी मिळाणारी ठिकाणे नाहीत. कारण की दोन्ही ठिकाणी कामाचाच सुखभोग (सारखा) आहे. ॥16-307॥

ह्या कारणास्तव स्त्री व पुरुषांची जोडपी जेथे कामाच्या योगाने एकत्र होतील तेथे सर्व जग उत्पन्न होते. ॥16-308॥

आणि आपल्या फायद्याकरिता जे जे लागेल ते ते सर्व कामाकडून पोसले जाते नंतर परस्परात द्वेष निर्माण करून कामच जगाचा नाश करतो ॥16-309॥

ह्याप्रमाणे जगाला कामाशिवाय दुसरे काहीही मूळ नाही. असे ते असुर बोलतात पहा. ॥16-310॥

आता हे वाईट बोलणे पुरे. ह्यासंबंधीच्या बोलण्याने व्याख्यानाचा विस्तार करीत नाही हे बोलण्यातच वाचा निष्फळ होते. ॥16-311॥

आणि ईश्वराच्या तिरस्काराने ते नुसतीच बडबड करतात इतकेच नव्हे त्य़ासंबंधीचा त्यांचे मनात (ईश्वर नाही हा) एक दृढ निश्चय झालेला असतो ॥16-312॥

फार काय सांगावे ? अंगामधे उघडपणे धर्मलंडपणा भरून या (नास्तिकांच्या) अंत:करणाचे वेशीत नास्तिकपणाचे हाड रोवलेले असते. ॥16-313॥

त्यावेळेस स्वर्गाविषयी आदर अथवा नरकाविषयी भय ह्या वासनांचा अंकुर त्यांच्या चित्तात जळून गेलेला असतो. ॥16-314॥

मग अर्जुना अपवित्र उदकाच्या बुडबुड्याप्रमाणे केवळ क्षणिक जे शरीर त्या शरीररूपी खोड्यात सापडून विषयरूपी चिखलात बुडतात. ॥16-315॥

ज्यावेळेस जलचरांचा नाश व्हावयाचा असतो त्यावेळेस त्या डोहावर धीवर प्राप्त होतात. अथवा शरीर पडण्याची वेळ आली म्हणजे रोगांचा उदय होतो. ॥16-316॥

जगाचे अनिष्ट होण्याकरताच धूमकेतूचा उदय होतो त्याप्रमाणे लोकांचा नाश होण्याकरता ते आसुरी लोक जन्मास येतात. ॥16-317॥

पाप उगवल्यावर त्याला जे कोंब फुटतात ते ते आसुरी लोक होत व आसुरी लोक पापाचे चालते बोलते कीर्तिस्तंभच स्मारक आहेत. ॥16-318॥

आणि मागेपुढे असलेल्या पदार्थास जाळावयाचे यावाचून दुसरे जसे अग्नीला ठाऊक नाही त्याप्रमाणे वाटेल त्याला एक विरुद्धच करावयाचे (एवढेच ते आसुरी लोक जाणतात). ॥16-319॥

अर्जुना परंतु तेच विरुद्ध करण्याचे काम ज्या उत्साहाने ते आरंभ करतात तो त्यांचा उत्साहाचा प्रकार ऐक असे श्रीकृष्ण म्हणाले. ॥16-320॥

तर मासे धरण्याचे जाळे पाण्याने भरत नाही अग्नीला लाकडे कधी पुरेशी होत नाहीत अशा कधीही तृप्त न होणार्‍या वस्तूंमधे जो पहिल्या प्रतीचा हपापलेला आहे ॥16-321॥

असा जो काम अर्जुना त्या कामाचा जीवाभावाने आश्रय करून दंभ व मान यांचा समुदाय जमवतात. ॥16-322॥

अगोदरच हत्ती माजलेला व त्यात आणखी दारूची भर पडलेली (म्हणजे तो अधिकच उन्मत्त होतो) त्याप्रमाणे हा आसुरी प्रवृत्तीचा मनुष्य मूळचाच मदाच्या ताठ्याने भरलेला असून त्यात आणखी म्हातारपण शरीरावर येऊ लागले म्हणजे तो अधिकच ताठून जातो. ॥16-323॥

आणि हट्टाला जागा तोच. त्याशिवाय मूर्खपणासारखा साह्य करणारा (असे असल्यावर) मग त्याच्या निश्चयाची स्थिरता काय वर्णन करावी ? ॥16-324॥

ज्याच्या योगाने दुसर्‍याला पीडा होईल परक्या जीवाचा नाश होईल अशा कर्मात ते असुर जन्मभर पक्के वतनदार होऊन रहातात. ॥16-325॥

मग आपण केलेल्या गोष्टीचा मोठा गाजावाजा करतात व सर्व जगाला तुच्छ मानतात व आपले हावरूपी जाळे दाही दिशांना पसरतात. ॥16-326॥

याप्रमाणे वर सांगितलेल्या विकारांनी व्यापले जाऊन ते असुर पाप वाढवतात. ज्याप्रमाणे देवाला धर्मार्थ सोडून दिलेली गाय गवत धान्य वहैरे सरसकट तोडीत जाते ॥16-327॥

याच एका सामुग्रीने त्यांची कर्मप्रवृत्ती असते आणि ते असुर जगण्याच्याही पलीकडली चिंता वाहवत असतात. ॥16-328॥

जी चिंता पाताळापेक्षा खोल असून तिच्या उंचीच्या मानाने आकाश ठेंगणे आहे व तिच्या विस्ताराकडे पाहिले असता त्रिभुवन हे अणूएवढेही नाही ॥16-329॥

नवीनच संन्यासदीक्षेबरोबर आलेल्या नियमांची जशी सारखी घोकणी लागते त्याप्रमाणे त्याच्या अंत:करणात अमर्याद चालणारी विचंचना असते अथवा पतिव्रता स्त्री पति मेला तरी त्याचा त्याग करण्याचा विचारही मनाला शिवू न देता त्याच्याबरोबर सती जाते तशी अखेरपर्यंत न सोडणारी चिंता त्याच्याबरोबर असते. ॥16-330॥

असार जे विषयादिक त्याविषयी इच्छा मनात ठेऊन ते निरंतर अशी अमर्याद चिंता वढवतात. ॥16-331॥

स्त्रियांचे गायन ऐकावे स्त्रीचे रूप डोळ्यांनी पहावे व सर्वेंद्रियानी स्त्रीलाच आलिंगन द्यावे ॥16-332॥

ज्या सुखावरून अमृत ओवाळून टाकावे असे सुख स्त्रीशिवाय इतर ठिकाणी नाहीच असा त्यांच्या मनाने निश्चय केलेला असतो. ॥16-333॥

मग त्याच स्त्रीभोगाकरता पाताळ स्वर्ग व दाही दिशांच्या विभागापलीकडेही धावतात. ॥16-334॥

ज्याप्रमाणे मासा विचार न करता मोठ्या आशेने आमीषाची उंडी गिळातो त्याप्रमाणे विषयांच्या ठिकाणी त्यांनी आपली आसक्ति ठेवल्यामुळे त्यांची स्थिती होते. ॥16-335॥

इच्छित तर त्यास प्राप्त होत नाही मग कोरड्याच आशेपासून आशा वाढवीत वाढवीत कोशकिडे होतात. ॥16-336॥

आणि जी इच्छा वाढवलेली असेल ती अपूर्ण होणे तोच द्वेष होय. याप्रमाणे कामक्रोधापेक्षा (त्यांच्या मते) अधिक योग्यतेचा पुरुषार्थ नाही. ॥16-337॥

अर्जुना दिवसा यजमानापुढे चालणे व रात्री जागणे (पहारा करणे) असा पहारा करणार्‍या शिपायास जसा रात्रंदिवस विसावा मिळतच नाही ॥16-338॥

त्याप्रमाणे कामाने उंचावरून लोटले असता क्रोधाच्या खडकावर आपटतात तरी विषयावरील प्रेमाने (कोडगे बनून) विषयासंबंधीची आवड व द्वेष ही कोठे मावत नाहीत एवढी वाढवतात. ॥16-339॥

त्याचप्रमाणे अंत:करणात हाव असल्याने विषयवासनांचा समुदाय गोळा केला खरा पण त्या अनेक विषयभोगांच्या वासना तृप्त करण्यास द्रव्य पाहिजे ना ? ॥16-340॥

म्हणून विषयभोगाची पूर्तता होण्यास पुरेल इतके द्रव्य आणावयाकरता मनाला येईल तसे जगाला लुटतात. ॥16-341॥

एकाला संधि साधून मारतात एकाचे सर्वस्व हरण करतात व एकाकरता अपायकारक युक्त्या योजतात. ॥16-342॥

फासे पोती जाळी कुत्री ससाणे चिकाटे भाले वगैरे घेऊन जसे पारधी डोंगराकडे निघतात. ॥16-343॥

ते पारधी आपले पोट भरण्याकरता जसे प्राण्यांचे समुदाय मारून आणतात. तसे नीच काम ते आसुरी प्रकृतीचे लोकही करतात. ॥16-344॥

दुसर्‍यांच्या प्राणांचा घात करून द्रव्य मिळावतात व ते द्रव्य मिळाल्यावर चित्ताच्या ठिकाणी कसा संतोष मानतात. ॥16-345॥

तो म्हणतो बहुतेकांचे द्रव्य मी आज आपल्या हाती आणले तेव्हा आता मी धन्य नाही काय ? ॥16-346॥

असा जो जो आपली (गर्वाने) स्तुती करतो तो तो मनात आणखीच लोकांना लुटण्याची हाव बाळगतो व लागलीच म्हणतो की उद्या आणखी दुसर्‍याचे द्रव्य आणू. ॥16-347॥

हे जेवढे द्रव्य मिळवले आहे त्याच्या भांडवलावर उरलेले स्थावरजंगमात्मक जगत् मी फायद्यात प्राप्त करून घेईन. ॥16-348॥

अशा रीतीने विश्वाच्या धनाला मी एकटाच मालक होईन. मग माझी दृष्टी ज्याच्यावर पडेल त्याला मी उरू देणार नाही. (त्याचा नाश करीन). ॥16-349॥

आजपर्यंत (शत्रू) मारले परंतु हे थोडे असून आणखीही बलाढ्य (शत्रु) संधी साधून मारीन. मग मीच एकटा महत्वाने नांदेन. ॥16-350॥

जे माझे दास होतील त्याशिवाय इतरांना मी मारीन. फार काय सांगावे ? चराचरात ईश्वर जो आहे तो मी आहे. ॥16-351॥

मी भोगरूपी भूमीचा राजा आहे (सर्व भोगांचा मालक असल्याकारणाने आज सर्व सुखाला मी स्थान आहे. म्हणून माझ्यशी तुलना करून पाहिली असता इंद्र देखील तुच्छ आहे. ॥16-352॥

मी मनाने वाचेने अगर देहाने ते कसे होणार नाही ? ज्याची आज्ञा सिद्धवत आहे असा माझ्याशिवाय दुसरा कोठे आहे ? ॥16-353॥

बिनजोड जो मी त्या मला पाहिले नाही तोपर्यंतच काळ हा बलवान आहे. सुखाची केवळ खरोखर रास मीच आहे. ॥16-354॥

कुबेर संपन्न आहे परंतु त्यास माझ्या ऐश्वर्याची योग्यता नाही. संपत्तीचे बाबतीत लक्ष्मीपती भगवान देखील माझी बरोबरी करणार नाही. ॥16-355॥

माझ्या कुळाची शुद्धता अथवा जातीचा व गोताचा समुदाय पहाता ब्रह्मदेव देखील हलका व कमीच दिसतो. ॥16-356॥

म्हणून ईश्वर वगैरे सर्व आपली नावे व्यर्थ मिरवतात. माझ्याशी बरोबर पावेल असा कोणी नाही. ॥16-357॥

आता जारण-मारण वगैरे लोपले आहे त्यांचा मी जीर्णोद्धार करीन व यज्ञाचे योगाने दुसर्‍याचा काटा काढावा (नाश करावा) अशी रीत प्रवारात आणीन. ॥16-358॥

मला जे गातील अथवा जे माझे वर्णन करतील अथवा नाचण्याने किंवा सोंगे आणून करमणूक करतील ते जी वस्तु मागतील ती ती वस्तु मी त्यांना देईन. ॥16-359॥

मादक पदार्थांच्या खाण्यापिण्याने व तरुण स्त्रियांच्या आलिंगनाने मी त्रिभुवनात आनंदाची मूर्ती होईन. ॥16-360॥

फार काय सांगू ? आसुरी प्रकृतीने असे वेडे झालेले ते अशा त्या आकाशाच्या फुलांचा अपरिमित वास घेतात. ॥16-361॥

ज्वराने व्यापल्यावर रोगी जसा वाटेल तसा बडबडतो त्याप्रमाणे ते मनोरथांची वाटेल तशी बडबड करीत असतात असे समज. ॥16-362॥

अज्ञानरूपी धुळीत सापडले म्हणून आशारूपी वावटाळीने मनोरथरूपी आकाशात (ते) फिरवले जातात. ॥16-363॥

आषाढ मनिन्यातील मेघ जसे अमर्यादित येत असतात अथवा समुद्रावर लाटा जशा एकसारख्या येत रहातात तसे आसुरी स्वभावाचे लोक सदोदित अनेक इच्छा करीत असतात ॥16-364॥

मग त्या कामनाच अंत:करणात वेलीच्या जाळ्या झाल्या. जशी काट्यावरून कमळे ओढावीत (म्हणजे त्या कमळांच्या जशा चिंधड्या होतात) ॥16-365॥

अथवा अर्जुना दगडावर मातीची घागर फुटली असता जसे तिचे तुकडे तुकडे होतात त्याप्रमाणे (त्यांच्या) अंत:करणाचे अगदी तुकडे तुकडे झालेले असतात. ॥16-366॥

रात्र जशीजशी वाढते तसतसा अंधकार वाढत जातो त्याप्रमाणे तेव्हा अंत:करणात मोह वाढू लागतो. ॥16-367॥

आणि जो जो मोह वाढतो तो तो विषयांच्या ठिकाणी वाढ व्हावयास लागते व जेथे विषय असतात तेथे पापांना आश्रय असतो. ॥16-368॥

पापे आपल्या बळाने जो जो गर्दी करतात तो तो जिवंतपणीच सर्व नरक येतात (सर्व दु:खे येतात). ॥16-369॥

म्हणून हे शुद्ध बुद्धीच्या अर्जुना या वाईट वासना बाळगणारे जे असुर ते त्या नरकात रहावयास येतात. ॥16-370॥

ज्या नरकाचे ठिकाणी तरवारीच्या पानांची झाडे आहेत खैराच्या निखार्‍यांचे डोंगर आहेत व तापलेल्या तेलाचे समुद्र उसळत आहेत ॥16-371॥

ज्या ठिकाणी यतनांची पंगतची पंगत ही यमाची जाचणी नित्यश: नवी नवीच होत असते अशा त्या भयंकर नरकालोकात ते आसुरी स्वभावाचे लोक पडतात. ॥16-372॥

अशा शेलक्या नरकाचे भागीदार जे जे जन्मले आहेत तेही भ्रमिष्ट होऊन यज्ञ करतांना दिसतात. ॥16-373॥

एरवी यज्ञादिक कर्मांचे जे फळ आहे तेच वास्तविक त्यांच्या आचरणाने प्राप्त व्हावयाचे परंतु नाटकी लोकांप्रमाणे त्या कर्माच्या आचरणाचा नुसता देखावा करून ते असुर त्या कर्माचरणास निष्फळ करतात. ॥16-374॥

वाईट चालीच्या स्त्रिया आपल्या प्रियकराचा आश्रय करून तोच आपला पति समजून जशा आपणास सौभाग्यवती मानून मनात संतोषित होतात. ॥16-375॥

त्याप्रमाणे आपल्या ठिकाणी आपण महंतपणा मानून त्या गर्वाने अतिशय फुगतात. ॥16-376॥

मग लोखंडाचे ओतीव खांब जसे लवत नाहीत त्याप्रमाणे नम्र होण्याचे त्यास ठाऊक नसते. अथवा आकाशात उंच गेलेल्या पर्वताप्रमाणे ते लीनता जाणत नाहीत. ॥16-377॥

त्याप्रमाणे आपल्या चांगुलपणाने आपणच आपल्या मनात संतुष्ट होऊन गवतापेक्षा देखील इतर सर्व हलके मानतात. ॥16-378॥

शिवाय धनरूपी दारूने मस्त होऊन अर्जुना करण्य़ास योग्य काय व अयोग्य काय हे विसरून त्यांनी आपणास (जगा) वेगळे केले (म्हणजे आपण जगाहून कोणी मोठे आहोत असे समजू लागले). ॥16-379॥

ज्यांच्याजवळ अशी सामुग्री आहे तेथे यज्ञाची गोष्ट कसली ? परंतु अरे वेडे काय करीत नाहीत ? ॥16-380॥

म्हणून कोण्या एखाद्या वेळेला मूर्खपणारूपी दारूच्या बळाने यज्ञांचीही नक्कल करतात. ॥16-381॥

कुंड मंडप वेदी वगैरे काही एक नसते. योग्य साधनांचा पुरवठा नसतो व विधीचे व त्यांचे नेहेमी वाकडेच असते. ॥16-382॥

देवा-ब्राह्मणांच्या नावाने चुकून पुढे आलेला वारा देखील त्यांना खापत नाही असे जेथे आहे तेथे मग कोणास यावे असे वाटेल ? ॥16-383॥

ज्याप्रमाणे हिकमती लोक वासरू मेलेल्या गाईच्या पुढे त्या मेलेल्या वासराचा भोत (मेलेल्या वासराच्या कातडीने मढवून तयात केलेले कृत्रिम वासरू) ठेऊन तिच्या कासेत असेल नसेल तेवढ्या दुधाचा झाडा घेतात. ॥16-384॥

त्याप्रमाणे आपल्या हावेला सर्व जग अर्पण करून यज्ञाच्या निमित्ताने आहेराच्या रूपाने सर्व जगाला लुटतात. ॥16-385॥

आपल्या उत्कर्षासाठी असे जे काही होमहवन करतात त्याच्या योगाने सर्व प्राण्यांचा नाश इच्छितात. ॥16-386॥

मग पुढे नौबत डंका वगैरे लाऊन ते असुर आपणच आपले दीक्षितपण जगात उगीच व्यर्थ प्रसिद्ध करतात. ॥16-387॥

तेव्हा त्या दीक्षितपणाच्या महत्वाने त्या नीच आसुरी मनुष्यांचा गर्व अधिक वाढतो. ज्याप्रमाणे अगोदरच काळेकुट्ट असलेल्या अंधारास जसे आणखी काजळाचे लेप द्यावेत ॥16-388॥

त्याप्रमाणे मूर्खपणा दृढ होतो उद्धटपणा वाढतो व अहंकार आणि अविचारही दुप्पट होतात. ॥16-389॥

मग आपल्याशिवाय इतर कोणाचे नाव देखील मुळीच निघू नये एवढ्याकरता त्यांच्या सामर्थ्यास जास्तच जोर येतो. ॥16-390॥

याप्रमाणे अहंकाराचा व बळाचा मिलाफ झाल्यावर उन्मत्तपणाचा समुद्र आपला किनारा टकून बाहेर वाढतो. ॥16-391॥

मग उन्मत्तपणा अमर्याद वढल्यावर कामाचे पित्त खवळते. मग त्या उष्णतेने तो क्रोधाग्नि एकदम पेटतो. ॥16-392॥

तेव्हा रखरखीत उन्हाळ्यात तेला तुपाच्या कोठाराला जसा अग्नि लागावा आणि त्यात वारा सुटावा ॥16-393॥

त्याप्रमाणे बळाचे साह्य मिळालेला व अहंकार व कामक्रोधांनी व्यापलेला उन्मत्तपणा या दोघांचा मिलाफ ज्यांच्या ठिकाणी झाला आहे ॥16-394॥

हे वीरश्रेष्ठा अर्जुना ते आपल्या स्वेच्छेनुरूप मग कोणकोणत्या हिंसेने या प्राण्यांना मारत नाहीत ? ॥16-395॥

अर्जुना प्रथम तर ते आपल्या मांसाला व रक्ताला जारण-मारणाकरता खर्च करतात. ॥16-396॥

त्या कामी ये देह जाळतात त्या देहामधे जो मी (आत्मरूपाने) आहे त्या मला (आत्म्याला) ते तडाखे बसतात. ॥16-397॥

आणि ते जारण-मारण करणारे जितक्या वस्तूंना पीडा देतात त्या तितक्या ठिकाणी असलेला चैतन्यरूप आत्मा जो मी त्या मला दु:ख प्राप्त होते असे समज. ॥16-398॥

आणि अभिचाराचाराच्या (जारण-मारणाच्या) तडाख्यातून जे क्वचित उरून राहिले असतील त्यांच्यावर दोषदृष्टीरूपी धोंड्यांचा (दगडांचा) मारा करतात. ॥16-399॥

पतिव्रता सत्पुरुष दानशील पुरुष याज्ञिक लोकोत्तर तपस्वी व संन्यासी ॥16-400॥

अथवा भक्त आणि महात्मे वगैरे ही माझी स्वत:ची घरे श्रौतादिक यज्ञक्रियांनी शुद्ध झालेली असतात. ॥16-401॥

त्यांना वाईट शब्दाचे बळकट व तीक्ष्ण बाण द्वेषरूपी विष चोपडून मारतात. ॥16-402॥

याप्रमाणे सर्व प्रकारांनी जे माझ्याशी शत्रुत्व करण्यास प्रवृत्त झाले आहेत तर त्या पाप्यांना जे मी करतो ते तू ऐक. ॥16-403॥

तरी मनुष्यदेहाचा आश्रय घेऊन जे जगाचा नाश करतात त्यांची ती मनुष्यपणाची पदवी हिसकावून घेऊन त्यास मी असे ठेवतो. ॥16-404॥

की क्लेशरूपी गावाचा जो उकिरडा आहे संसाररूपी शहराचा जो पाणवठा आहे ती तमोयोनी त्या मूर्खांना (मी) वतनदारीसारखी देतो. ॥16-405॥

मग खाण्याकरता जेथे गवतही उगवत नाही तसल्या अरण्यात मी त्यांना वाघ विंचू वगैरे करतो. ॥16-406॥

त्या अरण्यात भुकेच्या तीव्र वेदनांनी ते आपल्यास तोडून खात असतांना मरमरून पुन्हा (तेथे) उत्पन्न होतच असतात. ॥16-407॥

अथवा आपल्या विषाच्या आगीने ज्यांच्या अंगाची त्वचा जळत असते ते बिळात अडकून राहिलेले सर्पच मी त्यांना करतो. ॥16-408॥

परंतु आत घेतलेला श्वास बाहेर सोडण्यास जितका वेळ लागतो तितक्याही प्रमाणाने त्या दुर्जनास विसावा मिळत नाही. ॥16-409॥

अशा स्थितीत कोट्यावधी कल्पांची संख्या मोजली तरी थोडीच तितका वेळ त्यांना मी दु:खातून काढीत नाही. ॥16-410॥

तर त्यास असुरास जेथे जावयाचे आहे तेथचा हा पहिला मुक्काम आहे. तेव्हा त्यास ज्या ठिकाणी जावयाचे आहे त्या ठिकाणचा विचार केला असता इतर (वर सांगितलेली) दु:खे त्याच्यापुढे काहीच भयंकर नाहीत. ॥16-411॥

त्या आसुरी संपत्तीच्या योगाने अशा या प्रकारची अधोगती त्यांनी मिळावलेली असते ऐक. ॥16-412॥

नंतरा व्याघ्रादि तामसी योनीत देहाच्या आधाराचा असा जो थोडसा विसावा असतो ॥16-413॥

तोही ओलावा मी हिसकावून घेतो. मग ते आसुरी संपत्तीचे लोक अशा केवळ तमाच्याच मूर्ती बनतात की जेथे अंधार गेला असता काळवंडला जातो. ॥16-414॥

पाप ज्याची चिळस घेते व नरक ज्याचे भय घेतात व ज्या शीणाने (श्रमाने) शीण (श्रम) मूर्च्छा पावतो. ॥16-415॥

घाण ज्याच्या योगाने मळते ताप ज्याच्या योगाने पोळतो व ज्याचे नाव घेतले असता महाभय (मृत्यु) भय पावते ॥16-416॥

पापांना ज्याचा कंटाळा असतो अशुभाला ज्यापासून अशुभ उत्पन्न होते व विटाळ सुद्धा ज्या विटाळाला भितो ॥16-417॥

अर्जुना याप्रमाणे विश्वाच्या वाईटातील जे निकृष्ट ते (निकृष्ट ठिकाण) ते आसुरी लोक (व्याघ्रादि) तामस योनी भोगल्यावर होतात. ॥16-418॥

अरेरे त्या असुरांची कथा सांगतांना वाचा रडकुंडीला येते त्यांच्या कथेची आठवण झाली की मन मागे हटते. हाय हाय ! त्या मूर्खांनी केवेढा नरक प्राप्त करून घेतला आहे बरे ? ॥16-419॥

ज्या आसुरी संपत्तीने असली भयंकर अधोगती दिली ती वाईट आसुरी संपत्ती ते असूर कशा करता वाढवतात ? ॥16-420॥

म्हणून अर्जुना ज्या ठिकाणी आसुरी संपत्तिवाल्यांचे राहाणे असेल त्या बाजूला तू जाऊ नकोस ॥16-421॥

आणि दंभादिकरून सहा दोष हे सर्वच्या सर्व ज्यांच्या ठिकाणी असतील त्यांचा त्याग करावा. हे खरोखर सांगितले पाहिजे काय ? ॥16-422॥

परंतु काम क्रोध व लोभ या तिघांचे बंड जेथे माजले आहे तेथे पाप उत्पन्न झाले आहे असे समज. ॥16-423॥

अर्जुना वाटेल त्यास आपली भेट होण्यास सुलभ जावे म्हणून सर्व दु:खांनी आपला मार्ग अचूक दाखवण्याकरता त्या कामक्रोधादिकांस वाटाडे म्हणून नेमून दिले आहे. ॥16-424॥

अथवा पाप्याला नरकभोगात घालण्याकरता जगामधे ही (काम-क्रोध-लोभांची) पातकांची पराक्रमी सभाच आहे. ॥16-425॥

जोपर्यंत हे तीन विकार अंत:करणात उठले नाहीत तोपर्यंतच रौरवादि भयंकर नरक आहेत असे परोक्ष रीतीने (पुराणांदिकातून) ऐकले जाते. ॥16-426॥

त्यांच्या योगाने अपाय सोपे आहेत. यांच्या योगाने यातना स्वस्त आहेत. हानि ही हानि नाही तर ते तिघे (मूर्तिमंत) हानि आहेत. ॥16-427॥

फार काय सांगू ? अर्जुना ते तिघे म्हणजे सांगितलेल्या निकृष्ट नरकाचा तीन खिळे मारलेला उंबराच आहे. ॥16-428॥

या कामक्रोधलोभामधे जो जीवाभावाने उभा असतो (म्हणजे तिघांचा आश्रय करतो) तो नरकरूपी नगराच्या सभेमधे सन्मान पावतो. ॥16-429॥

म्हणून अर्जुना ह्या कामादि दोषांची सर्व बाबतीत निंद्य असलेली त्रिपुटी टाकावी असे मी तुला वारंवार बजावून सांगतो. ॥16-430॥

कोणीही जेव्हा या कामक्रोधलोभ यांच्या समुदायाची संगति सोडेल तेव्हाच त्याने धर्मादि चार पुरुषार्थांची गोष्ट करावी. व ॥16-431॥

हे तिन्ही जोपर्यंत अंत:करणात जागृत आहेत तोपर्यंत कल्याणाची प्राप्ती होईल हे माझे कान ऐकत नाहीत असे देव देखील म्हणाले. असे ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात). ॥16-432॥

ज्याचे आपल्या स्वत:वर प्रेम असेल व जो आत्मनाशाला भीत असेल त्याने या वाटेस (काम क्रोध व लोभ यांच्या मार्गास) जाऊ नये सावध व्हावे. ॥16-433॥

पोटाशी दगड बांधून बाहूंच्या जोरावर जसे समुद्रात पोहणे अथवा जगण्याकरता जसे काळकूट विषाचे भोजन करणे ॥16-434॥

ह्या कामक्रोधांलोभांनी कार्यसिद्धी तशी आहे असे समज. म्हणून अर्जुना यांचा मागमूस नाहीसा कर. ॥16-435॥

जेव्हा कधी अकस्मात ही तीन कड्यांची साखळी तुटेल तेव्हा आपल्या वाटेने (आत्मानुभवाने) सुखाने चालण्यास मिळेल. ॥16-436॥

त्रिदोषांनी (कफ वात पित्त यांचा अतिरेक) शरीरास टाकल्यावर जसे शरीरास आरोग्य होते किंवा त्रिकुटीचा (चोरी चहाडी व शिंदळकी यांचा) नाश झाल्यावर नगरात जशी सुखाने नांदणूक होते अथवा त्रिताप (आध्यात्मिक आधिभौतिक व आधिदैविक) नाहीसे झाल्यावर अंत:करण जसे आनंदित होते ॥16-437॥

त्याप्रमाणे कामादिक तिघांनी जो पुरुष टाकला आहे तो जगामधे सुख पावून त्यास मोक्षमार्गात सज्जनांचा संग मिळतो. ॥16-438॥

मग प्रबळ साधुसंगतीच्या योगाने सच्छास्त्राच्या साह्याने जन्ममृत्युरूपी माळरानातून पार पडतो. ॥16-439॥

त्यावेळी ज्या सर्व गावांमधे आत्मानंद नेहेमी राहात असतो असेच ते गुरुकृपारूपी सुंदर नगर त्यास प्राप्त होते. ॥16-440॥

मग तेथे (गुरुकृपेच्या गावात) आवडणार्‍या वस्तूतील शेवटली हद्द (सर्वात अत्यंत आवडता) जो माऊली आत्मा तो भेटतो. त्या क्षणीच संसाररूपी (जन्ममृत्युरूपी गडबद नाहीशी होते. ॥16-441॥

ह्याप्रमाणे जो कामक्रोधलोभास पार नाहीसे करून अगदी मोकळा होतो तो एवढ्या लाभाचा मालक होतो. ॥16-442॥

अथवा हे काही एक न आवडून कामादिकांच्याच ठिकाणी ज्या आत्मघातक्याने आपले डोके खुपसले आहे ॥16-443॥

जो जगात सर्वांवर सारखी कृपा करणारा व हिताहित दाखवणारा दिवा असा जो वेदरूपी बाप त्यास जुमानीत नाही ॥16-444॥

जो वेदादिकांच्या आज्ञेची भीड धरीतच नाही व ज्याला आत्महिताची चाडच नाही व जो इंद्रियांचेच लाड वाढवीत गेला ॥16-445॥

कामक्रोधलोभांची कास सोडणारच नाही म्हणून त्यांना दिलेले वचन जो पाळतो व स्वेच्छाचाराच्या अफाट रानात ज्याने आश्रय केला आहे ॥16-446॥

तो जन्ममरणाच्या सुटकेच्या ओघातील पाणी पिऊ शकत नाही एवढेच काय पण त्याला ती सुटकेची गोष्ट स्वप्नात देखील दूर असते. ॥16-447॥

आणि परलोकास तर तो मुकतोच हे ठाम ठरल्यासारखे आहे. परंतु ऐहिक भोग देखील त्यास भोगावयास सापडत नाहीत. ॥16-448॥

तरी माशांच्या लोभाने ब्राह्मण कोळ्यांच्या जातीत शिरला तो त्या कोळ्याच्या जातीतही त्याला ‘असला नास्तिक आम्हाला नको’ म्हणून घेईनात. (याप्रमाणे तो आपल्या जातीस व परक्या (कोळ्यांच्या) जातीसही मुकला). ॥16-449॥

त्याप्रमाणे विषयांच्या गोडीने ज्याने परलोक पालथा केला (घालविला) तो इतक्यातच मरणाने त्यास दुसरीकडे नेले. ॥16-450॥

ह्या प्रमाणे परलोक नाही व स्वर्ग नाही व ऐहिक विषयांचा भोगही नाही तेथे मोक्षाचा प्रसंग तो कोठला ? ॥16-451॥

म्हणून कामाच्या बळाने जो आग्रहाने विषय सेवू पहातो त्याला विषय सुख मिळत नाही अथवा स्वर्ग मिळत नाही किंवा तो उद्धरतही नाही. ॥16-452॥

बाबा अर्जुना याकरता ज्याला आपली स्वत:ची कीव असेल त्याने वेदाच्या आज्ञेबाहेर वागता कामा नये. ॥16-453॥

पतीच्या मताप्रमाने वागून पतिव्रता स्त्री सहजच स्वत:च्या कल्याणाला प्राप्त होते. ॥16-454॥

अथवा श्रीगुरुवचनाच्या पालनाकडे दृष्टि देणारा शिष्य आत्मानुभवात प्रवेश करतो. ॥16-455॥

हे राहू दे आपण (अंधारात) ठेवलेली वस्तु आपल्या हाताला यावी असे जर वाटेल तर ज्याप्रमाणे अगत्याने दिवा पुढे करावा. ॥16-456॥

त्याप्रमाणे अर्जुना संपूर्णही पुरुषार्थाचा (धर्म अर्थ काम मोक्षाचा) जो मालक होईन म्हणतो त्याने श्रुति व स्मृति यास बसण्यास आपले मस्तक घालावे. (श्रुति व स्मृति यांच्या आज्ञा शिरसावंद्या मानाव्या). ॥16-457॥

शास्त्र जे टाकावे म्हणून म्हणेल ते जरी राज्य असले तरी ते गवताच्या काडीप्रमाणे समजावे व शास्त्र जे घ्यावे म्हणून सांगेल ते जरी विष असले तरी प्रतिकूल समजू नये. ॥16-458॥

अर्जुना केवल याप्रमाणे वेदाच्या ठिकाणी जर एकनिष्ठ झाले तर अकल्याणाची गाठ कोठून पडणार ? ॥16-459॥

अकल्याणापासून काढणारी व हित देऊन वाढवणारी अशी श्रुतिशिवाय दुसरी कोणी माऊलीच जगात नाही. ॥16-460॥

अशी ही श्रुति हित करणारी माऊली आहे. ती जीवाचे ब्रह्माशी ऐक्य करते. त्याअर्थी हिची कोणी हेळसांड करू नये. अरे तू देखील तिला एकनिष्ठपणे भज. ॥16-461॥

कारण की अर्जुना सांप्रत तू धर्माचरणाचे जोरावर शास्त्रांना सार्थकता आणण्याकरता खरोखर जन्माला आला आहेस. ॥16-462॥

आणि धर्मानुज (धर्माचा धाकटा भाऊ) हे जे नाव तुला प्राप्त झाले आहे त्यावरून सहज हाच बोध होतो. म्हणून तू धर्माविरुद्ध वागू नकोस. ॥16-463॥

करण्याला योग्य काय व अयोग्य काय याचा विचार करण्याचे कामी शास्त्रांनाच परीक्षा करणारे ठरवावे व अर्जुना या जगात जे करण्यास योग्य नसेल ते वाईट आहे म्हणून टाकावे. ॥16-464॥

मग करण्यास योग्य म्हणून जे खरे निघेल ते तू स्वत: अतिशय आदराने आचरण करून पुरे करावेस. ॥16-465॥

कारण की हे सात्विक बुद्धीच्या अर्जुना आज तुझ्या हातात विश्वप्रामाण्याचा शिक्का असल्यामुळे (तू ज्या आचरणावर प्रामाण्याचा शिक्का मारशील त्या आचरणास लोक प्रमाण मानीत असल्यामुळ) तू लोकसंग्रहाला खरोखर योग्य आहेस. ॥16-466॥

याप्रमाणे आसुरी दोष समुदायाची लक्षणे सांगून आसुरी दोषांपासून सुटण्याचा प्रकारही देवाने अर्जुनाला सांगितला. ॥16-467॥

यानंतर तो पंडूचा मुलगा अर्जुन आपल्या अंतःकरणांतील योग्य विचार देवाला विचारील. तो विचार तुम्ही चैतन्याच्या (चिताच्ता) कानांनी ऐका असे ज्ञानेश्वर श्रोत्यांना म्हणाले. ॥16-468॥

व्यासांच्या आज्ञेनुसार (सर्व इतिहास सांगून) संजयाने जसा त्या धृतराष्ट्राचा वेळ घालविला तसे मीही निवृत्तिनाथांच्या कृपेने तुम्हांला सांगेन. ॥16-469॥

तुम्ही संतमंडळी जर माझ्यावर कृपादृष्टीचा वर्षाव कराल तर तुम्हाला मान्य होईल एवढा मी होईन. (म्हणजे तुम्हास पसंत पडेल असे व्याख्यान करणारा मी होईन). ॥16-470॥

म्हणून महाराज माझ्या व्याख्यानरूपी सेवेबद्दल मला आपले अवधानरूपी प्रसादाचे दान द्यावे म्हणजे मी समर्थ होईन असे ज्ञानेश्वर महाराज श्रोतेमंडळीस म्हणतात. ॥16-471॥