||ॐ नमो ज्ञानेश्वरा||

आता आपले शुद्ध असलेले अंत:करण चौरंग करून त्यावर श्रीगुरूंच्या पाउलांची स्थापना करू. ॥15-1॥

श्रीगुरु व आपण एक आहोत अशा ऐक्यतेच्या समजूतरूपी ओंजळीत संपूर्ण इंद्रियरूपी कमळकळ्या भरून त्या पुष्पांजुळीचे अर्घ्य श्रीगुरुचरणांवर देऊ. ॥15-2॥

एकनिष्ठतारूपी स्वच्छ पाण्याने स्नान घालून श्रीगुरूंच्या विषयी असलेली वासना तेच श्रीगुरूस (अनामिका नावाचे) गंधाचे बोट लाऊ. ॥15-3॥

श्रीगुरुविषयीचे प्रेमरूपी सोने शुद्ध करून त्याचे घागर्‍यांचे वाळे सद्गुरूच्या सुकुमार पायात घालू. ॥15-4॥

अनन्यतेने शुद्ध झालेले सद्गुरुविषयीचे दृढ प्रेम हीच कोणी रणजोडवी ती सद्गुरूंच्या पायांच्या अंगठ्यात घालू. ॥15-5॥

आनंदरूपी सुवासाने पूर्ण भरलेली अष्टसात्विक भावांची उमललेली कमळकळी हेच कोणी एक आठ पाकळ्यांचे कमळ ते सद्गुरूंच्या पायावर वाहू. ॥15-6॥

देहादेदिकांचा अभिनिवेश घेणारी जी अहंवृत्ती हाच कोणी एक धूप तो श्रीगुरुचरणांजवळ जाळू. या देहादिकांपकी मी कोणी नाही अशी जी उत्पन्न झालेली निरभिमान बोधवृत्ती हेच कोणी एक तेज त्या तेजाने श्रीगुरूस ओवाळू व त्या सद्गुरुचरणांस तदाकारतेने नेहेमी आलिंगन देऊ. ॥15-7॥

श्रीगुरूच्या दोन्ही पायात माझे शरीर व प्राण (स्थूलशरीर व लिंगशरीर) या दोन खडावा करून घालू व ऐहिक व पारत्रिक भोग व मोक्ष हे श्रीगुरुचरणांवरून उतारा म्हणून ओवाळून टाकू ॥15-8॥

ज्याच्या योगाने धर्म अर्थ काम व मोक्ष या सर्व पुरुषार्थांच्या सिंहासनावर राज्याभिषेक होतो त्या दैवास या श्रीगुरुचरणांच्या उपासनेस आम्ही योग्य होऊ. ॥15-9॥

ज्या दैवाच्या योगाने ब्रह्माच्या ठिकाणी विश्रांती मिळेपर्यंत ज्ञान उत्कर्षाला पावते व जे दैव या वाचेला अमृताचा समुद्र करते ॥15-10॥

कोट्यावधी पूर्णचंद्र वक्तृत्वावरून ओवाळून टाकावेत अशी गोडी जे दैव अक्षरांना आणते ॥15-11॥

ज्याप्रमाणे सूर्याने पूर्वदिशेचा अंगीकार केला म्हणजे ती दिशा जगाला प्रकाशाचे राज्य देते त्याप्रमाणे (ज्या दैवाच्या योगाने) वाचा श्रोत्यांना ज्ञानाची दिवाळी करते ॥15-12॥

ज्या दैवाच्या योगाने असे व्याख्यान स्फुरते की त्या व्याख्यानापुढे मोक्ष सुद्धा तसा (व्याख्यानासारखा) शोभत नाही. ॥15-13॥

श्रवणसुखाच्या मांडवामधे सर्व जगाला वसंतऋतूचा उपभोग घेता येईल अशा प्रकारे व्याख्यानरूप वेली चांगली भरास येते. ॥15-14॥

ज्या देवाचा पत्ता लागत नाही म्हणून मनासह वाचा परतते असा जो देव तो त्या दैववान पुरुषाच्या शब्दाचा विषय होतो (शब्दाने त्याचे वर्णन करता येते) हे केवढे आश्चर्य आहे ? ॥15-15॥

जे ज्ञानाला कळत नाही ध्यानासही सापडत नाही असे जे निर्विषय ब्रह्म ते त्याच्या बोलण्यात सापडते. ॥15-16॥

गुरूंच्या चरणरूपी कमलातील सुगंध ज्यावेळी प्राप्त होतो त्यावेळी वर सांगितलेले एवढे एक चांगले भाग्य वाचेच्या ठिकाणी येते. ॥15-17॥

तर या संबंधाने फार काय सांगू ? आज ते दैव माझ्याशिवाय दुसर्‍या ठिकाणी नाही असे ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात. ॥15-18॥

कारण की मी श्रीगुरूचे तान्हे मूल आहे आणि माझे गुरु एकपुत्री आहेत. (म्हणजे मी माझ्या गुरूंना एकटाच मुलगा आहे). म्हणून मी त्या कृपेला एकटा ठिकाण झालो. ॥15-19॥

पहा चातक पक्ष्याकरता मेघ जसा आपल्यातील सर्व पाण्याच्या सामुग्रीची वृष्टी करतो त्याप्रमाणे सद्गुरूंनी माझ्याकरता केले आहे. (त्यांनी आपल्या बोधाचा सर्व साठा माझ्यात ओतला.) ॥15-20॥

म्हणून माझे रिकामे (शास्त्र वगैरे न शिकलेले) तोंड बडबड करू गेले तर त्या बोलण्यात गीतेसारखे म्हणजे ब्रह्मरसाने भरलेले गोड शास्त्र सहज सापडले. ॥15-21॥

दैव जर अनुकूल झाले तर वाळूची रत्ने होतात अथवा जर आयुष्य अनुकूल असले तर जीव घ्यावयास आलेलाही प्रेम करतो. ॥15-22॥

श्री जगन्नाथाच्या मनातून जर कोणाच्या भुकेची वेळ निभावून न्यावी असे आले तर आधणात घातलेले वाळूचे खडेही अमृताचे तांदूळ बनतात. ॥15-23॥

त्याप्रमाणे श्रीगुरु जेव्हा एखाद्याचा अंगीकार करतात तेव्हा त्याचे सर्व जीवित सुखमय होऊन रहाते. ॥15-24॥

असे पहा की त्या पांडवांच्या ठिकाणी कित्येक प्रकारची वैगुण्ये असताही जगास पूज्य अशी त्यांची (त्या पांडवांच्या वैगुण्यांची) पुराणे श्रीकृष्णाने करून टाकली नाहीत काय ? ॥15-25॥

त्याप्रमाणे श्रीनिवृत्तिनाथांनी माझे अज्ञपण ज्ञानाच्या योग्यतेस आणले. ॥15-26॥

पण आता हे गुरुकृपेचे वर्णन राहू द्या कारण की त्या वर्णनाने गुरुविषयीचे शुद्ध प्रेम मलीन होते. श्रीगुरूचे महत्व वर्णन करणारे ज्ञान कोठे आहे ? ॥15-27॥

आता त्याच श्रीगुरूच्या प्रसन्नतेच्या जोरावर गीतेचे हृद्गत सांगाण्याच्या साधनाने मी (ज्ञानदेव) तुम्हा संतांच्या चरणांची सेवा करीन. ॥15-28॥

तर आता तोच अभिप्राय ऐका की मोक्षाचे स्वामी जे श्रीकृष्ण परमात्मा त्यांनी चौदाव्या अध्यायाच्या शेवटी असा सिद्धांत केला ॥15-29॥

की ज्याप्रमाणे शंभर यज्ञ केलेला पुरुष स्वर्गाचे ऐश्वर्य (इंद्रपद) मिळावण्य़ास समर्थ होतो त्याप्रमाणे ज्ञान ज्याच्या हस्तगत झालेले आहे तोच मोक्ष मिळवण्य़ास समर्थ होतो. ॥15-30॥

अथवा लागोपाठ शंभर ब्राह्मण जन्म प्राप्त होऊन त्या त्या जन्मात जो ब्रह्मकर्म करतो तोच काय तो ब्रह्मदेव होतो दुसरा कोणी होत नाही. ॥15-31॥

अथवा ज्याप्रमाणे डोळसालाच सूर्यप्रकाशाचा लाभ घेता येतो त्याप्रमाणे ज्ञानानेच (ज्ञानी पुरुषाला) मोक्षाची योग्यता प्राप्त होते. ॥15-32॥

तर त्या ज्ञानाकरिता कोणाच्या अंगात योग्यता आहे याचा विचार करता तशीयोग्यता असणारा जगात एक नजरेस पडला. ॥15-33॥

हे जमिनीत खोल पुरलेले देखील द्रव्य निश्चयेकरून दाखवतील परंतु ते द्रव्यांजन घालण्यास पायाळूचे डोळे पाहिजेत. ॥15-34॥

त्याप्रमाणे ज्ञान मोक्ष देईल यात खरोखर अन्यथा नाही पण ते ज्ञान टिकेल असे मन शुद्ध पाहिजे. ॥15-35॥

तर वैराग्यावाचून कोठेही ज्ञान टिकावयाचे नाही हे देवाने आपल्याशी विचार करून ठेवले आहे. ॥15-36॥

आता वैराग्याचा असा कोणता प्रकार आहे की जो आपण होऊन येऊन मुमुक्षूच्या मनाला माळ घालील ? हे देखील सर्व जाणणार्‍या श्रीहरीने विचार करून पाहिले आहे. ॥15-37॥

ज्याप्रमाणे विष घालून तयार केलेले अन्न जेव्हा जेवणारास माहीत होते तेव्हा तो जसा त्याच्यापुढे असलेले अन्न वाढलेले पात्रच टाकून निघून जातो ॥15-38॥

त्याप्रमाणे या सर्व संसाराला अनित्यता आहे असे ज्यावेळेला कळेल त्यावेळी वैराग्याला घालवून दिले तरी ते वैराग्य आपण होऊन साधकाच्या पाठीमागे लागेल. ॥15-39॥

आता या संसाराला क्षणभंगुरता कशी आहे तेच वृक्षाच्या रूपकाने जगाचे स्वामी श्रीकृष्ण परमात्मा पंधराव्या अध्यायात सांगतात. ॥15-40॥

सहज उन्मळून पडलेले झाड शेंडा खाली व बूड वर असे पडले असता ते लवकर सुकते त्याप्रमाणे हा संसारवृक्ष नाही. असे समज. ॥15-41॥

याच एका प्रकारच्या (म्हणजे संसार हाच कोणी एक बूड वर व शेंडा खाली असलेला वृक्ष आहे अशा) रूपकाच्या चातुर्याने (भगवान) जन्ममृत्युरूपी संसाराची येरझार संपवतात. ॥15-42॥

संसाराचे मिथ्यात्व दाखवून आत्मस्वरूपाचे ठिकाणी जीवाच्या अहंतेचे ठिकाण होण्याकरता हा पंधरावा अध्याय आहे. ॥15-43॥

आता हेच ग्रंथातील सर्व चांगले सिद्धांत विस्ताराने स्पष्ट सांगण्यात येतील ते तुम्ही श्रोत्यांनी मन लावून ऐकावे. ॥15-44॥

तर ब्रह्मानंदाचा समुद्र पूर्ण पौर्णिमेचा चंद्र व द्वारकेचा राजा जो भगवान श्रीकृष्ण परमात्मा तो असे म्हणाला. ॥15-45॥

अरे बाबा अर्जुना आपण आपल्या स्वरूपाच्या घराकडे येत असतांना जे विश्वरूपी दृश्य मधे अडथळा करते ॥15-46॥

ते हे विश्वरूपी दृश्य हा संसार नाही तर हा एक प्रकारचा मोठा बळावलेला वृक्ष आहे असे समज. ॥15-47॥

परंतु इतर सामान्य वृक्षांसारखा खाली मुळे व वर फांद्या असलेला असा हा वृक्ष नाही. म्हणून याचा कोणाला अंत लागत नाही. ॥15-48॥

जर इतर वृक्षांप्रमाणे याच्या बुडाशी अग्नि अथवा कुर्‍हाड यांचा प्रवेश झाला असता तर वरचा विस्तार केवढा का असेना ॥15-49॥

तरी (इतर) वृक्ष जसा मुळाशी तुटला असता पण या संसारवृक्षाची तसली गोष्ट कोठली ? म्हणून हा सोपा नाही ॥15-50॥

अर्जुना या संसारवृक्षाचे आश्चर्य सांगावयास लागले तर लोकोत्तर आहे. कारण की या संसारवृक्षाची वाढ खाली आहे. ॥15-51॥

ज्याप्रमाणे सूर्य किती उंच आहे हे कळत नाही परंतु त्याचा किरणसमुदाय खाली पसरतो तसा हा संसारवृक्ष आश्चर्यकारक आहे. ॥15-52॥

ज्याप्रमाणे प्रळयकाळच्या उदकाने आकाश व्यापले जाते त्याप्रमाणे जितके म्हणून आहे व नाही तेवढे या एकट्या संसारवृक्षाने अडवले (व्यापले) आहे. ॥15-53॥

अथवा सूर्याचा अस्त झाला म्हणजे जशी रात्र अंधाराने व्यापून जाते त्याप्रमाणे ह्याच एका वृक्षाने आकाश व्यापले आहे. ॥15-54॥

अर्जुना या संसारवृक्षाचे फळ खाण्याकरता पाहू गेले तर याला फळ नाही व वास घेण्याकरता फूल पाहू गेले तर याला फूल नाही मग जे काही आहे ते हा वृक्षच आहे. ॥15-55॥

हा संसारवृक्ष वर मूळ असलेला आहे परंतु हा उपटून पडलेला नाही. याच कारणाने अर्जुना हा संसारवृक्ष नेहेमी हिरवागार आहे. ॥15-56॥

आणि हा संसारवृक्ष वर मूळ असलेला आहे असे सांगितले खरे परंतु याला खालीही पुष्कळ मुळे आहेत. ॥15-57॥

झपाट्याने वाढणार्‍या लव्हाळ्याच्या गवताप्रमाणे जो आहे तसाच पिंपळाप्रमाणे अथवा वडाच्या वृक्षाप्रमाणे हा संसारवृक्ष आहे. कारण की पिंपळाप्रमाणे अथवा वडाप्रमाणे याच्या पारंब्यांमध्ये डहाळ्या आहेत. ॥15-58॥

त्याचप्रमाणे अर्जुना या संसारवृक्षाला खालीच फांद्या आहेत असेही नाही ॥15-59॥

तर वरच्या बाजूसही (या संसारवृक्षाला) फांद्यांचे पुष्कळ समुदाय विस्तारलेले दिसतात. ॥15-60॥

हा संसारवृक्ष म्हटला म्हणजे आकाशच जणु काय वेलाच्या रूपाने नटले आहे अथवा (संसार) वृक्षाच्या रूपाने अवस्थात्रयाने उदय केला आहे. ॥15-61॥

असा हा एक वर मूळ असलेला विश्वाकार वृक्ष घनदाट उगवलेला आहे असे समज. ॥15-62॥

आता या संसारवृक्षाचा वरचा भाग काय आहे ? संसारवृक्षाचे जे मूळ आहे त्याचे लक्षण काय आहे ? याचा खाली वाढण्याचा का स्वभाव आहे ? व याच्या फांद्या कशा आहेत ? ॥15-63॥

अथवा या वृक्षाला खाली ज्या मुळ्या आहेत त्या कोणत्या व वरच्या शाखा कोणत्या व कशा आहेत ? ॥15-64॥

आणि याची अश्वत्थ अशी प्रसिद्धी कशाकरता आहे ? आणि आत्मज्ञानी लोकांनी या अश्वत्थाबद्दल जो काही निर्णय केला आहे ॥15-65॥

अर्जुना या सर्व गोष्टी तुझ्या चांगल्या अनुभवाला येतील तशा निर्मळ खुलाशाने तुला सांगू. ॥15-66॥

परंतु हे भाग्यवान अर्जुना ऐक. हे अंत:करणसंपन्न अर्जुना तू आपल्या सर्व अंगास कानच कर. ॥15-67॥

जेव्हा श्रीकृष्ण परमात्म्यांनी प्रेमरसाच्या अतिशय भराने असे भाषण केले तेव्हा अर्जुनाच्या आकाराने अवधान प्रकट झाले ॥15-68॥

आकाश एवढे अपरिमित असून त्यास जसे दाही दिशांनी कवटाळले आहे त्याप्रमाणे श्रीकृष्णाचे बोलणे व्यापक असताही ते अर्जुनाच्या अवधानापुढे अगदी अल्प असे झाले इतके अर्जुनाचे अवधान वाढले. ॥15-69॥

श्रीकृष्णाच्या निरूपणरूप समुद्रास गट्ट करणारा अर्जुन हा दुसरा अगस्ति ऋषीच उत्पन्न झाला. म्हणून तो श्रीकृष्णाच्या संपूर्ण निरूपणाचा एकदम घोट घेण्यास पाहू लागला. ॥15-70॥

श्रीकृष्णाने याप्रमाणे अर्जुनाच्या ठिकाणी श्रवणाविषयी अमर्याद आवड उत्पन्न झालेली पाहिली तेव्हा त्यास श्रीकृष्णास जे सुख झाले त्या सुखाची त्यांनी अर्जुनावरून ओवाळणी केली. ॥15-71॥

मग भगवान म्हणतात हे अर्जुना या संसारवृक्षाला ब्रह्म हे ऊर्ध्व (वर) आहे आणि ब्रह्माच्या ठिकाणी ऊर्ध्वपणा (खाली असलेल्या या) संसारवृक्षामुळे वाटत आहे. ॥15-72॥

वास्तविक विचार केला तर ज्या ब्रह्माच्या ठिकाणी वरील मधला व खालचा असे भेद नाहीत फार काय सांगावे ? ज्याच्या ठिकाणी दुसरे नाही अशाविषयी एकवाक्यता आहे. ॥15-73॥

जो कानाला विषय न होणारा नाद व नाकाने सुवास न घेता येण्यासारखा मकरंद आणि मैथुनादि साधनाशिवाय असलेला मूर्तिमंत आनंद होये. ॥15-74॥

ज्याला जे अलीकडे व पलीकडे आहे ज्याला जे पुढे व मागे आहे व पहाणार्‍यावाचून जे पहाणे आहे व स्वभावत: इंद्रियांना जे अगोचर आहे ॥15-75॥

ज्या ब्रह्माच्या ठिकाणी मायोपाधीचा दुसरा संबंध कल्पिला असता नामरूपाचा व्यवहार होतो ॥15-76॥

जे ब्रह्म ज्ञाता आणि ज्ञेय यावाचून केवळ ज्ञानमात्र आहे आणि जे ब्रह्म आकाशातून गाळलेले (आकाशापासून सूक्ष्म) असून जे सुखाने भरलेले आहे ॥15-77॥

जे कोणाचे कार्य नाही व जे कोणाचे कारणही नाही ज्याला कोणी दुसरे नाही व दुसर्‍याच्या अपेक्षेने येणारा एकपणाही त्याच्या ठिकाणी नाही जे आपणच आपल्याला आहे असे समज. ॥15-78॥

अशी जी सत्यवस्तु (ब्रह्मवस्तु) ती या संसारवृक्षाचे ऊर्ध्व आहे. तिचे ठिकाणी संसारवृक्षाच्या मुळाचे अंकूर निघाले ते असे आहे. (तो प्रकार पुढीलप्रमाणे आहे. ॥15-79॥

तर या संसारवृक्षाच्या मुळाची माया म्हणून जी प्रसिद्धी आहे ती नसलेलीच आहे किंवा ज्याप्रमाणे वांझेच्या संततीचे वर्णन करणे हे केवळ नुसते शब्द आहेत ॥15-80॥

त्याप्रमाणे जी माया ‘आहे’ म्हणता येणार नाही व ‘नाही’ म्हणता येत नाही (कारण ‘आहे’ म्हणावे तर विचाराने तिचा बाध होतो व नाही’ म्हणावे तर जगत्कार्यावरून ती असावी असे तिचे अनुमान करता येते) जिला विचाराचे नाव सहन होत नाही अशा प्रकारची ती आहे व तिला अनादि (आरंभरहित) असे म्हणतात. ॥15-81॥

जी माया संसारवृक्षाचे बीज आहे व जी माया प्रपंचरूप वृक्षाची जमीन आहे व जी माया विपरीतज्ञानास प्रकाशन करणारी प्रज्वलित मशाल आहे ॥15-82॥

जी माया अनेक शक्तींची पेटी आहे जी माया जगद्रूपी ढग येण्याचे आकाश आहे अथवा जी माया संपूर्ण विश्वाकाररूपी वस्त्राची घडी केलेली आहे. ॥15-83॥

ती माया ब्रह्माच्या ठिकाणी जशी नाही अशी आहे. मग वस्तूचा प्रकाशच (जगद्रूपाने) प्रगट होतो. ॥15-84॥

जेव्हा आपल्याला झोप येते तेव्हा ती आपल्याला जशी मूढ करते अथवा दिव्याच्या ज्योतीच्या ठिकाणी काजळी वाढली असता ती काजळी (जशी) दिव्याचा प्रकाश मंद करते. ॥15-85॥

स्वप्नात आपल्या नवर्‍यापुढे निजलेली तरुण स्त्री स्वप्नातच नवर्‍याला जागे करून त्याला खरे खरे आलिंगन दिल्याशिवाय स्वप्नातच आलिंगन देऊन त्याला खरोखर सकाम करते ॥15-86॥

त्याप्रमाणे स्वरूपाच्या ठिकाणी झलेली माया आपला आश्रय जे स्वरूप त्याच्या ठिकाणी नेणणे (अज्ञान) आणते तेच या संसारवृक्षाला पहिले मूळ आहे. ॥15-87॥

ब्रह्मवस्तूला जे आपले अज्ञान आहे तेच या संसारवृक्षाचा ब्रह्मवस्तूच्या ठिकाणी बांधला गेलेला कांसा आहे आणि वेदातही यालाच बीजभाव असे प्रसिद्ध नाव आहे. ॥15-88॥

पूर्ण अज्ञान अशी जी निद्रावस्था तिला वस्तूच्या अबोधरूपी बीजाची अंकुरावस्था असे म्हणतात व इतर ज्या दोन जागृति व स्वप्न अवस्था आहेत त्यास त्या सुषुप्तिरूपी अंकुराची फलावस्था आहे असे म्हणतात. ॥15-89॥

वेदांतामधे प्रतिपादन करावयाच्या भाषेत या संज्ञांना वरीलप्रमाणे प्रसिद्धी आहे परंतु ते राहू दे. या सर्वास कारण अज्ञान आहे. ॥15-90॥

त्या उपाधिरहित व सर्वांचे पलीकडे असलेल्या चैतन्याचे ठिकाणी मायेचा दृढ संबंध होणे हे आळे तयार होऊन त्यातील मुळे संसारवृक्षाचा खालचा व वरचा भाग दाखवतात. ॥15-91॥

मग अपार असे निरनिराळे देह खाली चोहीकडे अंकुर घेऊन खोल जातात. ॥15-92॥

असे जे संसारवृक्षचे मूळ (माया) ते वरच्या बाजूस ब्रह्माच्या ठिकाणी बळ बांधण्यास लागले म्हणजे मग अग्राचे जुंबाडे खाली येतात. ॥15-93॥

त्या जुंबाडात चिद्वृत्ती म्हणजे माया त्या मायेपासून पहिल्या प्रथम महतत्व हेच काय ते एक उमलेले कोवळे लुसलुशीत पान निघते. ॥15-94॥

मग त्या पानास सत्वरजतमात्मक जो तीन प्रकारचा अहंकार आहे तोच खाली मुख असलेला असा तीन पानांचा एक शेंडा फुटतो. ॥15-95॥

तो (त्रिगुणात्मक अहंकार) सत्वापासून उपन्न होणार्‍या बुद्धीचे शेंडे घेऊन भेदाची वृद्धी करतो तेव्हा टवटवीत अशा मनाची डहाळी वाढावयास लागते. ॥15-96॥

याप्रमाणे मुळाच्या दृढतेबरोबर विकल्परूपी रसाच्या कोवळेपणाने भरलेल्या अशा मन बुद्धी चित्त अहंकाररूपी लहान फांद्या या त्रिगुणात्मक अहंकारात फुटतात. ॥15-97॥

मग (तामस अहंकारापासून उत्पन्न होणार्‍या आकाश वायु तेज उदक व पृथ्वी या पंचमहाभूतांचे फोक सरळ जोराने फुटतात. ॥15-98॥

त्याचप्रमाणे श्रोत्रादी पंचज्ञानेंद्रिये व सूक्ष्म विषय ती ढगाळ्यांचे शेवटास असलेली पूर्णपणे न उमललेली लुसलुशीत व एकसारखी एक नसलेली पाने व्यक्त होतात. ॥15-99॥

तेव्हा शब्दांकुरापर्यंत श्रोत्राची मोठी वाढ होत असता श्रोत्रेंद्रिय हे विषयाविषयीच्या आशेचे कांडे तयार करते. ॥15-100॥

शरीरातील त्वगिंद्रियाचे वेल आणि पाने स्पर्शांकुरापर्यंत धाव घेतात. त्यावेळी नव्या नव्या विकारांची पुष्कळ वृद्धी होते. ॥15-101॥

नंतर रूपाविषयीची पाने वाढली असता तेथपर्यंत चक्षु-इंद्रिय लांबलचक कांडे घालते त्यावेळी भ्रमाचा चांगला विस्तार होतो. ॥15-102॥

आणि रसविषयरूपी ढगळे फार वेगाने वाढले असता जिव्हेला इच्छेची अतिशय पानात पाने फुटतात. ॥15-103॥

त्याचप्रमाणे गंधविषयरूप अंकुराची वाढ होण्यास लागली म्हणजे घ्राणेंद्रियाचा शेंडा बळ बांधण्यास लागतो तेव्हा घ्राणेंद्रिय आनंदाने अतिशय लोभाचा तळ घेते म्हणजे घ्राणेंद्रियास गंधाचा अतिशय लोभ सुटतो. ॥15-104॥

याप्रमाणे महतत्वापासून उत्पन्न झालेला अहंकार बुद्धि मन व पंचमहाभूतांचा समुदाय ही सर्व संसाराची मर्यादा तयार होते. ॥15-105॥

फार काय सांगावे ? या आठ अंगांनी हा संसारवृक्ष अधिक वाढतो परंतु (हा संसार किती वाढला तरी त्याचे अधिष्ठान जे ब्रह्म त्याच्यापेक्षा अधिक वाढत नाही). जसे शिंपीवर भासणारे रूपे हे आपले अधिष्ठन जी शिंप तेवढेच भासते. ॥15-106॥

अथवा समुद्राच्या विस्ताराइतका त्यावर लाटपणा पसरतो त्याप्रमाणे ब्रह्मच अज्ञानमूळ असलेल्या संसारवृक्षाच्या आकाराने तयार होते. ॥15-107॥

जसा एखादा पुरुष स्वप्नात आपण एकटाच आपला सर्व परिवार होतो त्याप्रमाणे एकाकी जे ब्रह्म त्याचा सर्व विस्तार हाच संसारवृक्ष आहे व त्याचा सर्व अवकाश हाच आहे. ॥15-108॥

परंतु हे वरील वर्णन करणे राहू दे. अशा या तर्‍हेने हा भ्रमात्मक संसारवृक्ष वाढत असून महत्-तत्वादिकांच्या अंकुरापासून यास खाली फांद्या उत्पन्न होतात. ॥15-109॥

आणि ज्ञाते पुरुष याला अश्वत्थ असे म्हणतात. त्याचे कारण काय ? तेही येथे सांगण्यात येईल ऐक. ॥15-110॥

तर श्व: म्हणजे उद्या तोपर्यंत या प्रपंचरूप वृक्षाला एकसारखे टिकणे नाही. म्हणून याला अश्वत्थ असे म्हणतात. ॥15-111॥

ज्याप्रमाने एक क्षण लोटला नाही तोच मेघ नाना रंगांचा होतो अथवा वीज ही एक पूर्ण निमिषभर देखील टिकत नाही. ॥15-112॥

अथवा हलणार्‍या कमळाच्या पाकळीवरील पाण्याच्या थेंबाला जशी स्थिरता नाही अथवा व्याकुळ मानसाच्या चित्ताला जशी स्थिरता नसते ॥15-113॥

त्याप्रमाणेच या संसारवृक्षाची स्थिती आहे म्हणजे हा प्रतिक्षणाला नाश पावतो म्हणून याला ज्ञाते लोक अश्वत्थ असे म्हनतात. ॥15-114॥

आणि अश्वत्थ या नावाने स्वभावत: पिंपळ असे म्हणतात परंतु भगवंताचा तो अभिप्राय नाही. ॥15-115॥

एरवी पिंपळ या अर्थाने संसाराला भगवंतांनी अश्वत्थ उपमा दिली असती तरी सुद्धा मला ती चांगली पटली असती. परंतु ते राहू द्या आपल्याला लौकिकार्थाशी काय करायचे आहे ? (भगवंताच्या हेतूशी आपल्याला काम आहे). ॥15-116॥

म्हणूना आता (या संसारवृक्षासंबंधी) अलौकिक व्याख्यान ऐका. तर या वृक्षास क्षणभंगुरतेच्याच दृष्टीने शास्त्रात अश्वत्थ असे म्हटले जाते. ॥15-117॥

आणखी एक याच्या अविनाशीपणाबद्दल मोठी प्रसिद्धी आहे. परंतु तो अविनाशीपणा आतून असा आहे. ॥15-118॥

ज्याप्रमाणे मेघांच्या मुखांनी समुद्र एका बाजूने उपसला जातो व दुसर्‍या बाजूने नद्या त्यास भरीतच असतात. ॥15-119॥

त्या योगे तो समुद्र कमी अथवा जास्त होत नाही असा परिपूर्णच आहे असा वाटतो परंतु त्याचे परिपूर्णत्व मेघाचा आणी नदीचा त्याच्याशी जोपर्यंत संयोग बिघडला नाही तोपर्यंतच असते. ॥15-120॥

त्याप्रमाणे या संसारवृक्षाचे होणेजाणे वेगाने होत असल्यामुळे त्या होण्याजाण्याचा तर्क करता येत नाही म्हणून लोक याला अविनाशी असे म्हणतात. ॥15-121॥

एरवी जसा दान करणारा पुरुष दानधर्मात खर्च करतो असे जरी दिसले तरी तो खर्च करीत नसून त्या खर्चाच्या रूपानेच द्रव्यसंचय करतो तसा हा संसारवृक्ष नाश पावत असताही अविनाश असा भासतो. ॥15-122॥

अथवा रथाचे चाक अति वेगाने फिरत असतांना ते फिरत नाही तर जमिनीत रोवलेले आहे असे ज्याप्रमाणे दिसते ॥15-123॥

त्याप्रमाणे कालाच्या अतिशय गतीने या संसारवृक्षाची जी प्राणिरूपी फांदी वाळते व त्या योगाने गळून पडते त्या ठिकाणी आणखी कोट्यावधी अंकूर या संसारवृक्षास फुटतात. ॥15-124॥

ज्याप्रमाने आषाढ महिन्यातील उत्पन्न झालेल्या ढगात एक ढग नाहीसा झाला केव्हा व त्या ठिकाणी दुसरे अनेक ढग आले केव्हा हे जसे कळत नाही त्याप्रमाणे या संसारवृक्षाची एक फांदी केव्हा नाश पावली व त्या ठिकाणी कोट्यावधी (शरीररूपी) शाखा केव्हा उत्पन झाल्या हे कळत नाही. ॥15-125॥

उत्पन्न झालेली चतुर्दश भुवने कल्प संपण्याचे वेळी उन्मळून पडतात व पुन्हा कल्प सुरू झाला म्हणजे भरास आलेले तितकेच जगताचे अनेक समुदाय तयार होतात. ॥15-126॥

संहारकारक प्रचंड वार्‍याने महाप्रलयकाळाच्या अखेरीची जीर्ण झालेली संसारवृक्षाची साल वगैरे गळून जाते न जाते तोच कल्पाच्या आरंभास सृष्टीचे समुदायचे समुदाय उत्पन्न होतात. ॥15-127॥

कांड्यामागून कांडे उत्पन्न होऊन जसा ऊस वाढत जातो त्याप्रमाणे एका मनूच्या काळापासून दुसर्‍या मनूचा काळ येऊन एका वंशामागून दुसरा वंश असा वंशवृद्धीचा विस्तार होतो. ॥15-128॥

कलियुगाच्या अखेरीस चार युगांची जीर्ण झालेली सालपटे वगैरे गळून पडतात न पडतात इतक्यात कृतयुगाची पहिली अशी मोठी साल उत्पन्न होण्यास लागते. ॥15-129॥

चालू जे वर्ष जाते ते पुढच्या वर्षास मूळ होते. ज्याप्रमाणे दिवस जातो की येतो कळत नाही. ॥15-130॥

ज्याप्रमाणे वार्‍याच्या झुळुकांमागून झुळुका वहात असल्यामुळे त्यांचा जोड कोठे आहे ते कळत नाही त्याप्रमाणे या संसारवृक्षाच्या उत्पन्न होणार्‍या व नाश पावणार्‍या फंद्यांचा आदि व अंत न समजल्याने त्या किती आहेत हे कळत नाही. ॥15-131॥

या संसारवृक्षाचा शरीररूपी एक शेंडा गळून पडतो तो अनेक देहरूपी अंकुर त्याला (संसारवृक्षाला) फुटतात अशातर्‍हेने हा संसारवृक्ष अव्यय (अविनाश) आहे असा वाटतो. ॥15-132॥

जसे वहाणारे पाणी जोराने जात असते व त्यास मागून तसेच वहाणारे पाणी मिळात असते (त्यामुळे पहाणारास एकसारखे तेच पाणी आहे असे वाटते). त्याप्रमाणे हा संसासरवृक्ष अस्थिर असतांनाच लोक याला स्थिर असे मानतात. ॥15-133॥

अथवा डोळा मिटून उघडावा इतक्या अवकाशात लाट कोट वेळा घडते व मोडते परंतु त्या लाटेचे कोटीवेळा होणे-जाणे ज्यास कळत नाही त्याला लाट नित्य (एकसारखी टिकणारी) अशी वाटते. ॥15-134॥

एकच बुबुळ आपल्या दोन्ही डोळ्यात असाधारणपणे कावळा फिरवीत बसल्यामुळे त्याच्या दोन्ही डोळ्यात बुबुळे आहेत असा लोकांना भ्रम पडतो ॥15-135॥

भिंगरी जेव्हा अतिशय वेगाने फिरत असते तेव्हा ती जमिनीला उभी चिकटली आहे असे वाटते याप्रमाणे अतिशय वेग हा स्थिरतेच्या भ्रमाला कारण होतो. ॥15-136॥

हे राहू दे अंधारामधे कोलती फार लवकर फिरवली असता ती ज्याप्रमाणे अखंडचक्राच्या आकाराची दिसते. ॥15-137॥

त्याप्रमाणे हा संसारवृक्ष मोठ्या झपाट्याने नाश पावत आहे व रचला जात आहे हे जगास न कळाल्यामुळे भ्रमिष्ट लोक याला अविनाशी असे मानतात. ॥15-138॥

परंतु जो याचा वेग पहातो व हा क्षणभंगुर आहे असे समजतो आणि एका निमिषात कोट्यावधी वेळा हा उत्पन्न होतो व नाहीसा होतो असे ज्यास ज्ञान असते ॥15-139॥

या संसारवृक्षास अज्ञानाशिवाय दुसरे मूळ नसून याचे अस्तित्वही मिथ्या आहे असा हा वृक्ष जीर्ण सालीचा नाशिवंत व भासमात्र आहे असे ज्याने जाणले ॥15-140॥

अर्जुना त्याला (संसारवृक्षाचे क्षणिकत्व जाणणार्‍याला) मी जो सर्वज्ञ तोही ज्ञानी असे म्हणतो आणि वेदांच्यासिद्धांताला तोच पूज्य आहे. ॥15-141॥

सर्वप्रकारच्या योगाच्या अभ्यासाचे मिळालेले फळ त्या एकट्याच्याच उपयोगाला गेले. फार काय सांगावे ? ज्ञान देखील त्या पुरुषाच्या योगाने जगले. ॥15-142॥

हे फार बोलणे राहू दे. जो पुरुष हा संसारवृक्ष केवळ मिथ्याभास आहे असे जाणतो त्याचे कोणाला वर्णन करता येईल ? ॥15-143॥

मग याच खाली शाखा असलेल्या संसारवृक्षाच्या पुष्कळ फांद्या सरळ वर देखील जातात. ॥15-144॥

आणि त्या संसारवृक्षाच्या खाली ज्या फांद्या विस्तारलेल्या आहेत त्या फांद्या (पारंब्यांप्रमाणे) मूळे होतात व त्या मुळांपासून खालीही वेल व पाला फुटतो. ॥15-145॥

असे जे आम्ही आरंभी (ओवी ५७ ते ६४ मधे) म्हटले होते तेही सोप्या भाषेत सांगतो. ऐक. ॥15-146॥

तरी अज्ञानरूपी बळकट बनलेल्या मुळाने महतत्वादिकांच्या भराने व वेदरूपी मोठी पाने फुटून हा संसारवृक्ष पुढे सांगितल्याप्रमाणे वाढतो). ॥15-147॥

परंतु प्रारंभी तर स्वेदज जारज अंडज व उद्भिज हे बुडापासून (मुळापासून) चार मोठे फोक उत्पन्न होतात. ॥15-148॥

या एकेक खाणीच्या मुळापासून अंकुर फुटून एकंदर चौर्‍यांशी लक्ष प्रकारचे अंकूर फुटतात. त्यावेळी जीवरूपी फांदीच्या ठिकाणी पुष्कळसे फाटे उत्पन्न होतात. ॥15-149॥

मागे सांगितलेल्या चार खाणीरूप सरळ शाखांनी आणखी सृष्टीरूपी डहाळ्या फुटतात. आणि अनेक जातिरूपी आडव्या फांद्या ह्या संसारवृक्षाला उत्पन्न होतात. ॥15-150॥

स्त्री पुत्र व नंपुसक हे भेदात्मक आकाराचे घोस असलेल्या कामादिक विकारांच्या भाराने एकमेकांवेर आदळतात. ॥15-151॥

ज्याप्रमाणे वर्षाकाळ हा आकाशामधे नव्या मेघांच्या रूपाने पसरतो त्याप्रमाणे अज्ञानच्या ठिकाणी आकारमात्राचा वेल पसरतो. ॥15-152॥

मग शाखा आपल्या अंगभाराने लवून एकमेकांमधे गुंततात व गुणक्षोभाच्या उत्कर्षाचे वारे उत्पन्न होतात. ॥15-153॥

तेव्हां गुणक्षोभरूपी भयंकर वाहणार्‍या वार्‍याच्या जोराने य़्र्ध्व (वर) मूळ आहे ज्याचे असा हा संसारवृक्ष तीन ठिकाणी फाटतो. ॥15-154॥

याप्रमाणे रजोगुणाचा वारा अधिक जोराने वाहू लागला असता मनुष्यजातिरूपी फांद्या जोराने वाढतात. ॥15-155॥

त्या मनुष्यरूपी शाखा वरही नसतात व खालीही नसतात तर मधल्या भागातच त्यांची अतिशय गर्दी होऊन त्या मनुष्यरूपी शाखांना ब्राह्मण क्षत्रिय वैश्य व शूद्र अशा चार वर्णांच्या आडव्या फांद्या फुटतात. ॥15-156॥

विधिनिषेधरूपी कोवळ्या पानांचे झुपके असलेली अशी वेदवाक्यांची डोलत असलेली पालवी त्या मनुष्य शाखांना अपूर्व शोभा आणते. ॥15-157॥

तेव्हा ऐहिक भोगांची नाशवंत अशी अनेक स्थाने हेच कोणी अंकुर ते अर्थ व काम यांच्या विस्ताराने जोराने वाढतात. ॥15-158॥

त्य़ावेळी संसाराची वृद्धी व्हावी या लोभाने अनेकानेक शुभाशुभ कर्मांचे सोट किती फुटतात हे कळत नाही. ॥15-159॥

त्याचप्रमाणे मागील जन्मात केलेल्या कर्मभोगांचा क्षय झाला की संसाररूपी वृक्षाची शुष्क काष्ठे गळून पडतात तोच पुन्हा नव्या देहाचा विस्तार तयार होतो ॥15-160॥

आणि नैसर्गिक असलेल्या आकर्षक शोभेने सुशोभित झालेली जी शब्दादिक विषयरूप पालवी ती नेहेमीच नवीन नवीन तयार होत असते. ॥15-161॥

याप्रमाणे रजोगुणाच्या प्रचंड वार्‍याने मनुष्यशाखांचे समुदाय तयार होतात. त्यास या संसारवृक्षाचे ठिकाणी मनुष्यलोक म्हणण्याचा प्रचार आहे. ॥15-162॥

त्याचप्रमाणे तो रजोगुणाचा वारा क्षणभर वहाण्याचा बंद होतो मग तमोगुणाचा भयंकर वारा वहाण्यास लागतो. ॥15-163॥

तेव्हा तमोगुणाचा वारा सुटल्यावर याच मनुष्यरूपी शाखांना खालच्या बाजूस वाईट कर्मांची नीच वासना ह्याच कोणी फांद्या त्या विस्ताराला पावतात असे समज. ॥15-164॥

(निषिद्ध कर्मरूपी खणु असलेले सरळ फोक हे मनुष्यरूपी शाखेला) प्रमादरूपी पाने व पाला व डहाळ्या उत्पन्न करीत फुटतात. ॥15-165॥

यजुर्वेद व सामवेद यांच्यातील जे मंत्र निश्चयाने निषिद्ध कर्मे (अमूक आहेत असे) सांगतात ते मंत्ररूपी पल्लव त्या डहाळ्यांच्या अग्रभागावर वाजू लागतात. ॥15-166॥

दुसर्‍याच्या नाशाकरता जारणमारण प्रतिपादन करणारी जी शास्त्रे ही कोणी पाने त्या पानांसह वासनारूप वेल विस्तारतात. ॥15-167॥

(मागील ओवीत सांगितल्याप्रमाणे जो जो वासना वेली विस्तारतात) तो तो निषिद्ध कर्मांची तळातील मुळे मोठी होतात आणि यामुळे जन्मरूपी शाखा पुढे पुढे धाव घेतात. (म्हणजे श्रेष्ठ श्रेष्ठ योनीतून नीच योनीत जन्म प्राप्त होतात). ॥15-168॥

तेव्हा तमोगुणामुळे मोहित झालेल्या कर्मभ्रष्टांना चांडाळादि निकृष्ट पापयोनीरूपी मोठ्या फांद्यांचे जाळे पडते. ॥15-169॥

पशु पक्षी डुक्कर वाघ विंचू साप ह्या आड शाखांचे समुदाय विस्तार पावतात. ॥15-170॥

परंतु अर्जुना (तमोगुणाच्या उत्कर्षात) अशा या मनुष्यशाखांना सर्व अंगांचे ठिकाणी नित्य नवी नरकभोग हीच फलाची प्राप्ती होते. ॥15-171॥

आणि तेथे हिंसा व मैथुन ह्या गोष्टी मुख्य आहेत व वाईट कर्मांची संगती ही तेथे अग्रगण्य आहे व ते हिंसादि निषिद्ध कर्मांचे अंकूर अनेक जन्मातून वाढतच असतात. ॥15-172॥

(ज्या माणसांमधे तमोगुणाचा अशा रीतीने उत्कर्ष झालेला आहे) ती माणसे अशा या प्रकारची अवस्था भोगता भोगता मग पुढे अखेरीस गवत. लोखंड माती दगड अशा जड योनीत जातात. येथे शाखा तरी ह्याच आणि फळे तरी हीच. ॥15-173॥

अर्जुना ऐक. याप्रमाणे या संसारवृक्षाच्या खालच्या शाखांची वाढ मनुष्यापासून तो स्थावरापर्यंत होते. ॥15-174॥

म्हणून मनुष्यरूपी ज्या डहाळ्या आहेत ह्याच खालच्या शाखांची मुळे आहेत असे समजावे. कारण की मग तेथून संसारवृक्ष विस्ताराला पावतो. ॥15-175॥

एरवी अर्जुना संसारवृक्षाचे वरच्या बाजूचे मुख्य अज्ञानरूपी मूळ जर पाहिले तर खाली वाढलेल्या शाखात मनुष्यप्राणी ह्या मध्यावर असलेल्या शाखा होत. ॥15-176॥

परंतु चांगल्या व वाईट कर्मांनी भरलेल्या ज्या सत्वगुणी व तमोगुणी वरच्या व खालच्या फांद्या आहेत त्यारूपाने मनुष्यरूपी शाखाच वाढतात. ॥15-177॥

अर्जुना तीन वेदरूपी पाने ह्या मनुष्यरूपी शाखेशिवाय दुसर्‍या ठिकाणी लागत नाहीत कारण की तिन्ही वेदांच्या आज्ञेला मनुष्याशिवाय दुसरे कोणी पात्र नाही. ॥15-178॥

म्हणून मनुष्यतनु ह्या जरी संसारवृक्षाच्या वरच्या मूळच्या दृष्टीने शाखा आहेत तरी कर्माच्या विस्ताराला याच शाखा मुळे आहेत असे समज. ॥15-179॥

आणि इतर प्राकृत वृक्षांचेही असे आहे की त्यांच्या फांद्या जसजशा वाढतात तसतशी त्यांची मुळे जमिनीमध्ये खोल बळावलेली असतात. आणि जसजशी त्यांची मुळे जमिनीमधे खोल बळावलेली असतात तसतसा त्या वृक्षांचा वरचा विस्तारही अधिकाधिक फैलावतो. ॥15-180॥

या मनुष्यशरीराच्या बाबतीतही त्याचप्रमाणे आहे. (ते असे की) जेथेपर्यंत कर्मे आहेत तेथपर्यंत देहाचे रहाणे आहे आणि जेथेपर्यंत देह आहे तो पर्यंत कर्मे करण्यास नाही म्हणताच येत नाही ॥15-181॥

म्हणून मनुष्य देह ही (या संसारवृक्षाच्या खालच्या व वरच्या शाखांची) मुळे आहेत. यात चूक नही असे त्या जगाच्या जनकाने (श्रीकृष्णाने) सांगितले. ॥15-182॥

मग ती तमाची भयंकर सुटलेली वाहुटळ शांत झाल्यावर सत्वाची वाहुटळ जोराने सुटते. ॥15-183॥

त्याचवेळी ह्याच मनुष्याकाररूपी मुळांस सुवासनारूपी मोड निघतात व ते मोड कोंबास येऊन (म्हणजे त्यास सद्वासना दृढ होऊन जातात) नंतर त्यास (त्या कोंबास) सत्कर्मरूपी अंकुर फुटतात. ॥15-184॥

विकासणार्‍या ज्ञानाच्या योगाने बुद्धिचातुर्याचे तीक्ष्ण अंकूर एका क्षणात विस्तारून निघतात. ॥15-185॥

बुद्धीचे फोक स्फूर्तीच्या बळाने विस्ताराला पावतात व विवेकाच्या जोराने बुद्धि प्रकाशाला घेते. (म्हणजे बुद्धीत प्रकाश पडतो). ॥15-186॥

त्यावेळी मेधारस (धारणाशक्तिरूपी रस) ज्याच्या आत भरलेला आहे व जे आस्था (आदर) रूपी पानांनी सुशोभित आहेत असे सद्वृत्तींचे सरळ कोंब फुटतात. ॥15-187॥

सदाचाराचे अंकुर एकदम पुष्कळच फुटतात व ते वेद पद्यांच्या गर्जना करू लागतात. ॥15-188॥

श्रेष्ठ पुरुष व शास्त्रे यांनी सांगितले आचरण व नाना प्रकारच्या यज्ञांचे विस्तार हीच कोणी पानांवर पाने पसरतात. ॥15-189॥

अशा यमदमांचे घोस असलेल्या तपांच्या डहाळ्या उत्पन्न होतात व त्यास वैराग्यरूपी शाखा विस्ताराने आलिंगन देतात.. ॥15-190॥

आणि जे धैर्याच्या अंकुराने तीक्ष्ण असतात असे श्रेष्ठ व्रतरूपी फोक उत्पत्तीच्या वेगाने वर टोक असलेले असे उंच वाढतात (श्रेष्ठव्रतांच्या योगाने वरवरचे जन्म त्यास प्राप्त होतात. ॥15-191॥

जोपर्यंत सत्वगुणाचा प्रचंड वारा सुटतो तोपर्यंत (मनुष्यरूपी शाखेच्या) मधे असलेला वेदरूपी दाट पाला विद्यांचा (ज्ञानांचा) झडझडाट (गर्जना) करतो. ॥15-192॥

तेव्हा धर्मरूपी शाखेच्या विस्तारात जन्माच्या सरळ वाढलेल्या फांद्या दिसतात व त्या फांद्यांना स्वर्गादिक फळाने युक्त असे अनेक आडफाटे फुटतात. ॥15-193॥

पुढे रंगाने तांबड्या असलेल्या वैराग्यरूपी शाखेस धर्म व मोक्षरूप लुसलुशित पालवी नित्य नवीन येऊन वढतच रहाते. ॥15-194॥

नंतर याच धर्मरूपी शाखेला सूर्य चंद्र वगैरे श्रेष्ठ ग्रह पितर ऋषि विद्याधर हे आणखी आडव्या शाखांचे प्रकार विस्तार घेतात. (अभिप्राय असा की धर्माचरणापासून श्रद्धेनुसार हे लोक प्राप्त होतात). ॥15-195॥

ह्याही फांद्यांपेक्षा वर उंच गेलेल्या इंद्रादिक मोठ्या फांद्यांचे झुबके असून त्या फांद्यांची बुडे फळांनी झाकलेली असतात. ॥15-196॥

मग त्याही डहाळ्यांवर (इंद्रादि शाखेवर) तपाने व ज्ञानाने उंच वाढलेल्या मरीचि-कश्यापादि वरल्या शाखा आहेत. ॥15-197॥

याप्रमाणे वर असलेल्या शाखांचा शाखोपशाखी अधिक अधिक होणारा हा विस्तार या फांद्यांच्या बुडाशी लहान व शेंड्यास जास्त फळे असल्यामुळे थोर असा आहे. ॥15-198॥

अर्जुना शिवाय या वरच्या शाखांनंतर या संसारवृक्षाला जे फळभार येतात ते ब्रह्मदेव आणि शंकररूपी अणकुचीदार कोंब येतात. (अभिप्राय असा की ब्रह्मदेव आणि शंकर हेच फळभार आणि कोंब आहेत). कोंबही तेच व फळही तेच). ॥15-199॥

हा संसारवृक्ष मनुष्यरूपी शाखेत वरच्या भागाला इतका लवलेला आहे की ती मनुष्यरूपी शाखा (सत्कर्मांच्या) फळांच्या भाराने मूळ जे माया त्याला पुन्हा येऊन टेकते. ब्रह्माच्या जवळ येते. ॥15-200॥

आणि हे पहा इतर लौकिक वृक्षाला तरी फळांनी लगडलेली जी फांदी असते ती लवली आता पुन्हा मुळाकडे येते. ॥15-201॥

त्याप्रमाणे येथून या संसारवृक्षाचा सर्व विस्तार उत्पन्न झाला आहे अर्जुना त्या मुळाच्या ठिकाणी वाढणार्‍या ज्ञानाच्या योगाने मनुषरूपी शाखा येऊन टेकतात. ॥15-202॥

म्हणून ब्रह्मदेव आणि शंकर यांच्या पलीकडे जीवांना वाढणे नाही. मग तेथून वर केवळ ब्रह्मच आहे ॥15-203॥

परंतु हे असू दे. याप्रमाणे अर्जुना ब्रह्मादिक या डहाळ्या या संसारवृक्षाचे वरचे मूळ जी माया तिच्या तुलनेला येत नाहीत. ॥15-204॥

सनकादिक नावांनी वरच्या (निवृत्ति मार्गाच्या) प्रसिद्ध शाखा आहेत त्या या संसारवृक्षाच्या मुळात अथवा फळात न सापडता ब्रह्मस्वरूपी भरलेल्या आहेत. ॥15-205॥

याप्रमाणे मनुष्यापासून तो थेट वरचे जे ब्रह्मादिक ही जी (संसारवृक्षाची) शेवटची पालवी तेथपर्यंत या संसारवृक्षाच्या फांद्यांची वाढ चांगली उंचावते हे समज. ॥15-206॥

अर्जुना वरचे जे ब्रह्मादिक लोक आहेत त्यांना मनुष्यत्वच (मनुष्यपणा) मूळ कारण आहे म्हणून मनुष्यत्व ही खालची मुळे आहेत असे आम्ही म्हटले. ॥15-207॥

याप्रमाणे खाली आणि वर शाखा असलेला व वर मूळ असलेला हा लोकोत्तर संसारवृक्ष तुला सांगितला. ॥15-208॥

आणि खालची ही मुळे तुला खुलाशासह स्पष्ट दाखवली. आता हा संसारवृक्ष कशा प्रकाराने उपटला जातो ते ऐक. ॥15-209॥

परंतु अर्जुना तुझ्या मनात कदाचित असे वाटेल की या एवढ्या झाडाला उपटील असे एवढे साधन काही आहे काय ? ॥15-210॥

कोठे शेवट ब्रह्मदेवापर्यंत याच्या वरच्या शाखांचा विस्तार आणि मूळ तर (कोठे) वर निराकार ब्रह्मामधे आहे. ॥15-211॥

हा संसारवृक्ष खालच्या फांद्यांनी शेवटी असलेल्या वृक्षादि स्थावरापर्यंत विस्तारतो व दुसर्‍या मनुष्यरूपी मुळांनी मधे विस्तारतो. ॥15-212॥

असा हा संसारवृक्ष बळकट व अमर्याद आहे तर आता याचा शेवट (उपटून टाकणे) कोण करील ? असा क्षुद्र विचार तू कदाचित मनात आणशील तर आणू नकोस. ॥15-213॥

परंतु याला उपटून टाकण्याचा हेतु जर असेल तर याला उपटून टाकण्याच्या कामी श्रमच ते काय आहेत ? (म्हणजे श्रम नाहीतच). मुलाकरता (लेकराची भीती नाहीशी व्हावी म्हणून) बागुलबुवास खरोखर देशोधडीस लावावा लागतो काय ? ॥15-214॥

ढगांच्या आकृतीत दिसणारे किल्ले पाडून टाकले पाहेत काय ? सशाचे शिंग मोडून टाकले पाहिजे काय ? आकाशाचे फूल असावे आणि मग ते तोडावे का ? ॥15-215॥

त्याप्रमाणे अर्जुना हा संसारवृक्ष जर खरा नाही (केवळ मिथ्याभास आहे) तर मग त्याला उपटून टाकण्याची भीती तरी कसली ? ॥15-216॥

आम्ही संसारवृक्षाच्या मुळाच्या व फांद्यांच्या उत्कर्षाचा (विस्ताराचा) जो प्रकार सांगितला तो प्रकार जसे काही वांझेची घर भरून लेकरे आहेत (असेच सांगण्याच्या प्रकारापैकीच होय). ॥15-217॥

जागे झाल्यावर मग ती स्वप्नातील बडबड काय कामाची ? त्याप्रमाणे ह्या संसारवृक्षाची गोष्ट पोकळ आहे असे समज. ॥15-218॥

याशिवाय आम्ही ज्याप्रमाणे सांगितले त्याप्रमाणे याचे मूळ जर दृढ असते आणि हा संसारवृक्ष जर आम्ही सांगितल्याप्रमाणेच (स्वरूपे करून) खरा असता ॥15-219॥

तर कोणता असा मायेचा पूत आहे की ज्याच्या सामर्थ्याने याची पाळेमुळे खणून काढण्याचे काम घडून येईल ? अर्जुना नुसत्या फुंकण्याने हे (एवढे) आकाश उडून जाईल काय ? ॥15-220॥

म्हणून अर्जुना आम्ही जे या संसारवृक्षाचे वर्णन केले ते खोटे आहे. (कसे तर) जशी राजाला कासवीच्या तुपाने मेजवानी करावी तसे. ॥15-221॥

बा अर्जुना मृगजळाची तळी आहेत ती दृष्टीने दुरूनच पहा याशिवाय त्या मृगजळाच्या पाण्याने भात व केळी लावता येतील काय ? ॥15-222॥

बा अर्जुना या संसारवृक्षाचे मूळ जे अज्ञान तेच आधी खोटे आहे तर मग त्याचे कार्य ते केवढे ? (काय किंमतीचे असणार ?) म्हणून संसारवृक्ष खरा कोठून असणार ? तर तो मिथ्याच आहे. ॥15-223॥

आणि या संसारवृक्षाला अंत नाही असे जे म्हणतात तेही एक प्रकाराने खरे आहे असे समज. ॥15-224॥

तर जोपर्यंत जाग येत नाही तोपर्यंत झोपेला अंत आहे काय ? अथवा रात्र सरली नाही तोपर्यंत त्याच्या आधी उजाडत नाही. ॥15-225॥

त्याप्रमाणे अर्जुना जोपर्यंत विचाराने डोके वर काढले नाही तोपर्यंत या संसाररूपी वृक्षाला अंत नाही. ॥15-226॥

जोपर्यंत वहाणारा वारा जागच्या जागी शांत रहात नाही तोपर्यंत लाटपणा अनंतच म्हटला पाहिजे. ॥15-227॥

येवढ्याकरता सूर्य जेव्हा मावळतो तेव्हा मृगजळ भासण्याचे नाहीसे होते अथवा दिवा मालवल्याने दिव्याचा प्रकाश नाहीसा होतो ॥15-228॥

त्याप्रमाणे संसारवृक्षास मूळ असलेल्या अविद्येला खाऊन टाकणारे (नाहीसे करणारे) ज्ञान उठाव करेल तेव्हाच या संसार-वृक्षाला शेवट आहे एरवी नाही. ॥15-229॥

त्याप्रमाणे हा संसारवृक्ष अनादि (आरंभरहित) आहे असे जे म्हणतात ते म्हणणे या संसारवृक्षावर आरोप नाही तर एका दृष्टीने ते म्हणणे या संसारवृक्षाच्या अनादित्वास अनुसरून आहे. ॥15-230॥

कारण की संसारवृक्ष तर स्वरूपाने खरा नाही. तर मग जो (स्वरूपाने खरा) नाही त्याला कोणी आरंभ असेल काय ? ॥15-231॥

जो खरोखर जेथून (कोठून तरी) उत्पन्न होतो त्याला आरंभ आहे हे म्हणणे शोभते. आता जो स्वरूपेकरून नाहीच त्य़ाचा आरंभ कोठून म्हणावयाचा ? ॥15-232॥

म्हणून जो उत्पन्न होत नाही व ज्याला अस्तित्व नाही तशाला कोण आई आहे म्हणून सांगू ? (अर्थात त्याचा आरंभ काय सांगावयाचा ?) ॥15-233॥

वांझेच्या मुलाला जन्मपत्रिका कोठची ? आकाशात निळी जमीन कोठे कल्पावयाची ? ॥15-234॥

अर्जुना आकाशाच्या फुलाचा देठ कोणी तोडवा ? म्हणून स्वरूपेकरून जो नाही अशा संसाराला आरंभ कसला ? ॥15-235॥

ज्याप्रमाणे घटाचा नाहीपणा (प्रागभाव) हा कोणी उत्पन्न केल्याशिवाय आहेच आहे त्याप्रमाणे हा संपूर्ण संसारवृक्ष अनादि आहे असे समज. ॥15-236॥

अर्जुना याप्रमाणे पहा की या संसारवृक्षाला आदि व अंत नाही मध्ये स्थितिकाली तो काही भासत आसतो पण ते त्याचे भासणे मिथ्या आहे. ॥15-237॥

ज्याप्रमाणे ब्रह्मगिरी पर्वतापासून निघत नाही आणि शेवटी खरोखर समुद्रासही मिळत नाही तरी मध्येच मृगजळ दिसते ॥15-238॥

त्याप्रमाणे हे अर्जुना संसारवृक्ष आरंभी व अंती खरोखर नाही आणि तो कधीही खरा नाही. परंतु खोटेपणाचे नवल असे आहे की तो नसून भासतो. ॥15-239॥

ज्याप्रमाणे अनेक रंगांनी भरलेले इंद्रधनुष्य दिसते त्याप्रमाणे अज्ञान्याला हा संसारवृक्ष आहे असे भासते. ॥15-240॥

अशा रीतीने स्थितिकाली हा संसारवृक्ष अज्ञानी मनुष्याच्या दृष्टीला चकवतो. तो कसा तर जसा बहुरूपी हा कफनी धारण करून (साधूची सोंगे आणून) लोकांना फसवतो तसा. ॥15-241॥

आणि नसलेलाच निळेपणा आकाशात दिसतो तसा दिसेना का ? तरी ते दिसणेही एका क्षणात होते व जाते. ॥15-242॥

स्वाप्नातील खोटे पदार्थ वस्तुत: नाहीत तरी पण ते खरे आहेत असे जरी मानले तरी एकसारखे टिकतात का ? तर टिकत नाहीत. (ते जसे क्षणिक भासणारे आहेत) तशा क्षणिक भासणार्‍या पद्धतीचा हा संसारवृक्षाचा आभास आहे. ॥15-243॥

आपले पाण्यात दिसणारे प्रतिबिंब धरण्याकरता माकडाने ज्याप्रमाणे बोट घालावे (तरी पण ते प्रतिबिंब त्यास सापडत नाही) त्याप्रमाणे हा संसारवृक्षाचा भास पाहिला असता आहे असा वाटतो आणि त्यास धरावयास गेले तर (म्हणजे विचाराने त्याचे अस्तित्व पाहू गेले तर) तो सापडत नाही. ॥15-244॥

बा अर्जुना लाटांचे होणे व जाणे (ह्या संसारभासाच्या होण्या-जाण्याच्या उपमेला) कमी पडते. (विजेचा उदयास्त जरी अति त्वरित असतो तरी वीज देखील याच्या बरोबरीला येत नाही तितक्या मानाने (त्वरेने) संसारभासाचे होणे-जाणे आहे. ॥15-245॥

ज्याप्रमाणे ग्रीष्मांतीचा वारा हा समोरून वाहतो की पाठीमागून वहातो हे कळत नाही (त्याची स्थिती जशी एकच नसते) त्याप्रमाणे या संसाररूपी श्रेष्ठ वृक्षाला स्थितिकाली एकच अवस्था नाही म्हणजे प्रत्येक क्षणी त्याचे स्थित्यंतर होते. (म्हणजे संसाराला स्थितीही नाही). ॥15-246॥

याप्रमाणे संसारवृक्षाला आदि अंत व स्थिति ही नाहीत व याला रूपही नाही. आता असे जर आहे तर हे अर्जुना याला उपटून टाकण्यात श्रम ते काय ? ॥15-247॥

अर्जुना हा नसलेला वृक्ष (केवळ) आपल्या अज्ञानामुळे बळावला आहे. तर आता त्याला आत्मज्ञानरूपी दुधारी तलवारीने नाहीसा कर. ॥15-248॥

याशिवाय एका ज्ञानावाचून त्याच्या नशाकरता जितके उपाय तू करशील त्यांच्या त्या उपायांच्या योगाने तू या संसारवृक्षात अधिक अडकशील. ॥15-249॥

मग या संसारवृक्षाच्या फांद्या-फांद्यांनी खाली व वर किती फिरावे ? त्या फिरण्याला अंतच नाही. म्हणून या संसारवृक्षाचे अज्ञानरूपी मूळच यथार्थज्ञानाने तोडून टाक. ॥15-250॥

सहज विचार करून पाहिले तर दोरीवर भासणार्‍या सर्पाला मारण्याकरता लांब लांब काठ्या गोळा केल्या असता त्या काठ्यांचे ओझे उगीच गोळा केल्यासारखे होते. ॥15-251॥

मृगजळाची नदी उतरून जाण्याकरता नावेसाठी (होडी) रानोमाळ धावावयास लागले तर त्याने खर्‍या ओढ्यात सापडून बुडावे ॥15-252॥

अर्जुना त्याप्रमाणे खोट्या संसाराचा नाश करण्याच्या उपायांमधे खटपट करणाराला साधनांचे जिवापाड श्रम होऊन तो खटपट करणारा आपण स्वत: मरतो. ॥15-253॥

म्हणून अर्जुना स्वप्नातील भीतीला जागे होणे हेच औषध आहे त्याप्रमाणे अज्ञानरूपी मूळ असलेल्या याला नाश करण्यास समर्थ एक ज्ञानखड्गच आहे. ॥15-254॥

परंतु अरे तेच ज्ञानरूपी खड्ग सहज फिरवता येईल तसे वैराग्याचे न खचणारे सामर्थ्य बुद्धीला नित्य नवे पाहिजे. ॥15-255॥

ज्या वैराग्याचा उठाव झाला असता ह्या त्रिवर्गाचा (स्वर्ग मृत्यु व पाताळाचा) असा त्याग होतो की जसे काही कुत्रे आताच ओकून गेले आहे. ॥15-256॥

अर्जुना येथपर्यंत सर्व पदार्थमात्रसंबंधाने वीट उत्पन्न करील असे हे दांडगे वैराग्य पाहिजे. ॥15-257॥

मग त्या ज्ञानखड्गावरील देहाभिमानरूपी म्यान एकदम काढून अंतर्मुख झालेल्या बुद्धिरूपी मुठीत ते धरावे ॥15-258॥

ते ज्ञानरूपी खड्ग विवेकरूपी सहाणेवर पाजळलेले असावे व ‘अहं ब्रह्मास्मि’ (मी ब्रह्म आहे’ अशा बोधाची त्यास सणसणीत (तीक्ष्ण) धार असावी व मग ते एकट्या पूर्णबोधाने घासावे. ॥15-259॥

परंतु (मी ब्रह्म आहे अशा) निश्चयरूपी मुठीचे बळ एकदोन वेळ पहावे (आणि मी ब्रह्म आहे असा दृढ निश्चय झाला आहे असे वाटले की मग ते अति शुद्ध मननापर्यंत तोलून धरावे (म्हणजे अद्वैतबोधाचे अति शुद्ध असे चिंतन करावे. ॥15-260॥

नंतर (ज्ञानरूपी) हत्यार व आपण निजध्यासाने एक झाल्यावर (आपण ज्ञानरूप झाल्यावर) अर्जुना आपल्यापुढे घाव मारण्यापुरते दुसरे (हत्यार) उरणार नाही. ॥15-261॥

ती आत्मज्ञानरूपी दुधारी तलवार आपल्या अद्वैतप्रकाशाच्या आधिक्याने संसारवृक्षाला कोणीकडेही उरू देणार नाही. ॥15-262॥

शरद् ऋतूच्या आरंभीचा वारा जसा आकाशातील ढगरूपी कचरा नाहीसा करतो अथवा उगवलेला सूर्य जसा अंधाराचा घोट भरतो ॥15-263॥

अथवा जागे होताक्षणीच स्वप्नांच्या गर्दीचा ठावठिकाणा उरत नाही. त्याप्रमाणे आत्मानुभवरूपी धारेचा प्रहार करील (म्हणजे संसारवृक्षाचा ठावठिकाणा उरू देणार नाही). ॥15-264॥

तेव्हा या संसारवृक्षाचा वरचा भाग अथवा वरचे मूळ अथवा शाखांचा खालचा विस्तार हे जसे चांदण्यात मृगजळ दिसणार नाही तसे काही एक दिसणार नाही. ॥15-265॥

अर्जुना अशा रीतीने आत्मज्ञानरूपी तरवारीच्या पात्याने वर मूळ आहे असा जो संसारवृक्ष तो छेदून (म्हणजे आत्माविचाराने त्याचा निरास करून) ॥15-266॥

(वर सांगितल्याप्रमाणे आत्मविचाराने देहादि अनात्मतत्वरूप प्रपंचाचा निरास झाल्यावर) मग आपल्याहून जे भिन्न प्रतीत होते त्यासंबंधाने इदंभाव (हे ते पणा) स्फुरतो त्याचा ज्या वस्तूच्या ठिकाणी किंचितही संबंध नसतो व (इदंच्या सापेक्ष आपल्यासंबंधाने अहंभाव (मीपणा) असतो. आत्मस्वरूप एकरस असल्याकारणाने तेथे भिन्न प्रतीती नाही म्हणून तेथे इदं स्फुरण नाही आणि इदं स्फुरण नाही म्हणून) अहंस्फुरणही जेथे नसते असे जे अहं-इदं-वृत्तिशून्य प्रसिद्ध असलेले आत्मस्वरूप ते आपले स्वरूप आपणच पहावे. ॥15-267॥

परंतु आरशाच्या आधाराने (समोर आरसा घेऊन) जसे अज्ञानी लोक एका मुखाची दोन मुखे करून (म्हणजे बिंब व प्रतिबिंब अशा तर्‍हेने) आपणच आपल्याला पहातात. तसे हे आत्मस्वरूपाला (दृश्य-द्रष्टा करून) पहाणे नको. ॥15-268॥

अर्जुना हे आपल्या आत्मस्वरूपाचे पाहणे असे आहे की विहीर उकरण्याच्या पूर्वी झरा जसा आपल्या उगमाच्या ठिकाणी (पाण्याने) भरलेला असतोच (तो जरी दृश्य झाला नाही तरी तो आपल्या स्वरूपाने आहेच). ॥15-269॥

अथवा पाणी आटाल्यावर प्रतिबिंब जसे आपल्या बिंबाच्या ठिकाणी मिळते अथवा घट फुटल्यावर जसे घटाकाश महाकाशाच्या ठिकाणी मिळते ॥15-270॥

अथवा अग्नीतील जळणारी लाकडे नि:शेष संपल्यावर अग्नि जसा मूळ स्वरूपात येऊन मिळातो त्याचप्रमाणे अर्जुना जे आपण आपल्याला सहज पहाणे आहे ॥15-271॥

जिभेने जशी आपलीच चव चाखावी अथवा डोळ्याने जसे आपले बुबुळ पहावे त्याप्रमाणे आपण आपल्याला पहाणे आहे. ॥15-272॥

अथवा तेज तेजात मिसळावे अथवा आकाशाने आकाशावर लोळावे किंवा पाणी जसे पाण्याच्याच पदरात भरावे ॥15-273॥

आपणच आपल्याला द्वैतभावाने जे पहावयाचे ते असे (वर सांगितल्याप्रमाणे) आहे हे मी खरे सांगतो. ॥15-274॥

जे आत्मस्वरूप पहाणेपणा घेतल्याशिवाय पहावे (दृश्यसापेक्ष द्रष्ट्याची कल्पना टाकून पहावे) काही न जाणणे हेच त्याचे जाणणे होय व ज्या ठिकाणाला (ज्या आत्मस्वरूपाला) आद्य (आरंभीचा) पुरुष असे म्हणतात. ॥15-275॥

त्या आत्मस्वरूपाच्या ठिकाणी देखील माया-उपाधीचा आश्रय घेऊन वेस आत्मस्वरूपाचे वर्णन करण्यास तयार होतात आणि मग त्या ठिकाणी नामरूपाचा व्यर्थ्य गलबला करतात. ॥15-276॥

संसार व स्वर्ग यांना कंटाळलेले व योग (अष्टांग योग) व ज्ञान यांचा आश्रय घेतलेले मुमुक्षु लोक पुन्हा स्वर्ग व संसार यांच्याकडे येणार नाही अशा प्रतिज्ञेने ज्या आत्मस्वरूपाकडे जाण्य़ास निघाले ॥15-277॥

ते वैराग्यशील पुरुष (संसार त्यांचा पाठलाग करीत असतांना) त्या संसाराच्या पायापुढे प्रतिज्ञेने पळतात व कर्माचा शेवट जे ब्रह्मपद (सत्यलोक) हाच कोणी कडा त्या कड्याचे उल्लंघन करून त्यास मागे टाकतात ॥15-278॥

आपल्या अहंकारादि सर्व अनात्मवृत्तींचा झाडा देऊन ज्या मूळच्या आत्मस्वरूपी घरास जाण्याकरता ज्ञानी लोक दाखला घेतात. ॥15-279॥

ज्या वस्तूच्या अज्ञानाने जगाचे विपरीत असलेले जबरदस्त मिथ्या ज्ञान उत्पन्न केले आणि ज्या वस्तूच्या अज्ञानाने नसलेले मीतूपण जगात प्रचारात आणले. ॥15-280॥

ज्याप्रमाणे निर्दैवी पुरुषाची पोकळ आशा वाढत असते त्याप्रमाणे ज्या स्वरूपापासून विश्वपरंपरेच्या विस्ताराची एवढी वाढ होते. ॥15-281॥

अर्जुना ती आपली पहिली वस्तु (आपले मूळ आत्मस्वरूप) आपण आपल्याच ठिकाणी पहावी. ती कशी तर जसे थंडीने थंडी व्हावी त्याप्रमाणे (अभिप्राय असा की या हिंवाच्या (थंडीच्या दृष्टांतात त्रिपुटी जशी एक आहे असे समजणे हेच आपण आपल्या मूळ स्वरूपाला पहाणे होय). ॥15-282॥

अर्जुना त्याला (आत्मवस्तूला) ओळखण्याची आणखी एक खूण आहे ती ही की ज्याच्याशी ऐक्य झाले असता पुनर्जन्मच प्राप्त होत नाही. ॥15-283॥

परंतु महाप्रळयकाळच्या पाण्याने जसे सर्वत्र सारखे भरलेपण असते तसे ज्ञानाने ज्यांचा आत्मभाव सर्वत्र सारखा पसरलेला असतो. असे जे पुरुष ते त्या आत्मवस्तूला भेटतात. ॥15-284॥

वर्षा ऋतूच्या शेवटी ढग आकाशाला टाकून जातात त्याप्रमाणे ज्या पुरुषांच्या मनाला मोह व मान आपण स्वत: टाकून गेले ॥15-285॥

ज्याप्रमाणे दरिद्री व निर्दय अशा पुरुषाला त्याचे नातलग कंटाळतात त्याप्रमाणे जे पुरुष विकारांच्या तावडीत सापडत नाहीत. ॥15-286॥

ज्याप्रमाणे फळे आलेले केळीचे झाड आपोआप उपटून पडते त्याप्रमाणे प्रबल आत्मलाभामुळे (आत्मानुभावामुळे ज्यांची प्रतिक्रिया हळू हळू (आपोआप) सुटत आहे ॥15-287॥

ज्याप्रमाणे वृक्षाला आग लागली असे पाहून (त्या वृक्षावर असलेले पक्षी) जिकडे रस्ता सापडेल तिकडे पळतात त्याप्रमाणे सर्व विकल्पांनी ज्या पुरुषास टाकले ॥15-288॥

अर्जुना ऐक. ज्या भेदरूपी जमिनीवर सर्व प्रकारचे दोषरूपी गवत वाढते त्या भेदबुद्धीची ज्यांच्या ठिकाणी वार्ताही नसते. ॥15-289॥

सूर्योदयाबरोबर ज्याप्रमाणे रात्र आपोआप पळून जाते त्याप्रमाणे ज्या पुरुषापासून अविद्येसह देहाहंता पळून गेली ॥15-290॥

ज्याप्रमाणे आयुष्य नसलेल्या जीवाला शरीर एकदम टाकून देते त्याप्रमाणे जे पुरुष अज्ञानात्मक द्वैताकडून टाकले गेलेले आहेत ॥15-291॥

ज्याप्रमाणे परिसाला लोखंडाचा दुष्काळ असतो अथवा ज्याप्रमाणे सूर्याला काळोख माहीत नाही त्याप्रमाणे ज्या पुरुषांना द्वैतबुद्धीचा नेहेमी दुष्काळ असतो ॥15-292॥

अरे अर्जुना सुखदु:खरूपी द्वंद्वे जी या देहात अनुभवास येतात ती ज्या पुरुषांच्या समोर येतच नाहीत. ॥15-293॥

ज्याप्रमाणे जागे झाले असता स्वप्नातील राज्यप्राप्ती अथवा मरण ही आनंदास वा दु:खास कारण होत नाहीत असे समज. ॥15-294॥

सर्पाकडून गरुड जसा धरला जात नाही त्याप्रमाणे सुखदु:ख व पुण्यपापरूपी द्वंद्वाकडून जे वेढले जात नाहीत ॥15-295॥

आणि जे ज्ञानीपुरुषरूपी राजहंस अनात्म पदार्थमात्ररूपी पाणी टाकून आत्मरसरूपी दूध सेवन करतात. ॥15-296॥

ज्याप्रमाणे सूर्य हा आपलाच रस पृथ्वीवर वर्षून पुन्हा तोच रस आपल्या किरणसमुदायाच्या द्वारे (आकर्षून) आपल्या बिंबाच्या ठिकाणीच आणतो ॥15-297॥

त्याप्रमाणे जो आत्मभाव खर्‍या स्वरूपाच्या भ्रांतिमुळे देहादी अनेक अनात्म वस्तूंच्या ठिकाणी पसरलेला आहे तो आत्मभाव जे सत्पुरुष (पुन्हा) आपल्या ज्ञानदृष्टीच्या द्वारा नेहेमी आपल्याच ठिकाणी एकत्र पहातात. (एकत्वाने पहातात). ॥15-298॥

फार काय सांगावे ! गंगेचा ओघ जसा समुद्रात बुडतो (म्हणजे तद्रूप होतो) तसा त्या सत्पुरुषांचा विवेक आत्म्याच्या निश्चयामधे तद्रूप होतो. ॥15-299॥

ज्याप्रमाणे आकाश हे सर्वव्यापी असल्यामुळे) आकाशाला या ठिकाणाहून पलीकडच्या ठिकाणाला जाण्याचे कारण नाही त्याप्रमाणे आपणच सर्व झाल्याकारणाने ज्यांना इच्छा करण्याचे कारणच रहात नाही. ॥15-300॥

जसा अग्नीचा डोंगर कोणत्याही बीजाचा अंकूर घेत नाही त्याप्रमाणे ज्यांच्या मनामधे कोणताच विकार उत्पन्न होत नही. ॥15-301॥

समुद्रमंथनाचे वेळी मंदारपर्वताची रवी केली होती) ती मंदारपर्वताची रवी क्षीरसागरातून काढल्यावर तो क्षीरसागर जसा शांत राहिला त्याप्रमाणे ज्यांच्या अंत:करणात कामरूपी लाटेची उसळी उत्पन्न होत नाही. ॥15-302॥

जसा षोडश कलांनी युक्त चंद्र कोणत्याही बाजूला अपूर्ण दिसत नाही त्याप्रमाणे कसलीही इच्छा उत्पन्न होणे हे न्यून ज्यांचे ठिकाणी नसते. ॥15-303॥

त्या पुरुषाची गोष्ट निरुपम आहे तेव्हा त्या पुरुषाचे मी किती वर्णन करू ? ज्याप्रमाणे वायूच्या जोरापुढे रज:कणांचा टिकाव लागत नाही त्याप्रमाणे ज्यांना विषयांचे नाव देखील आवडत नाही ॥15-304॥

याप्रमाणे आत्मज्ञान म्हणून प्रसिद्ध असलेल्या अग्नीने जे कोणी असे (वर वर्णन केल्याप्रमाणे) केलेले आहेत ते त्या आत्मस्वरूपात जसे सोन्यात सोने मिळाते त्याप्रमाणे मिळतात. ॥15-305॥

परंतु येथे म्हणजे कोणात्या ठिकाणी असे देखील काही तू विचारशील (तर तुला सांगतो) तर ज्या ठिकाणाला नाश नाही ते ते ठिकाण होय. ॥15-306॥

जे पहाण्याचा विषय म्हणून पाहिले जाते व जे ज्ञानाचा (जाणण्याचा) पदार्थ म्हणून समजले जाते किंवा जे काही एक विशेष प्रकारचे आहे असा ज्याविषयी व्यवहार होतो असे जे आहे त्यापैकी जे नाही (तेथे ते मिळतात). ॥15-307॥

परंतु दिव्याच्या दिपवून टाकणार्‍या प्रकशाने जे प्रकाशले जाते अथवा चंद्र ज्याला प्रकाशित करतो ह्यांचीच गोष्ट काय सांगावी ? (परंतु) सूर्यही ज्याचे प्रकाशन करतो ॥15-308॥

वरील तीन प्रकारच्या प्रकाशांनी जगातील सर्व वस्तूंचे दिसणे म्हणजे ज्याला (आत्मस्वरूपाला) न पहाणे होय. (कारण की आत्मस्वरुपाला पाहण्य़ात इतर वस्तूंचा निरास होतो). जे आत्मस्वरूप लपले असता विश्व भासते (आत्मस्वरूपाच्या अज्ञानात विश्व भासते). ॥15-309॥

ज्याप्रमाणे शिंपीचे शिंप म्हणून यथार्थ ज्ञान जसजसे नाहीसे होते तसतसे त्या शिंपीवर मिथ्या भासणारे रूप खरे आहे असे भासावयास लागते. अथवा दोरीच्या यथार्थ स्वरूपाचे अज्ञान असता सापाचा भास जास्त दृढ होतो. ॥15-310॥

त्याप्रमाणे चंद्रसूर्य इत्यादिक जी ही मोठमोठाली तेजे आहेत ती ज्या आत्मवस्तूच्या अज्ञानात प्रकाश करतात ॥15-311॥

ती आत्मवस्तु केवळ तेजाची रास आहे. आणि ती आत्मवस्तु सर्व प्राण्यांमधे आत्मत्वे करून सारखी व्याप्त आहे व जी चंद्रसूर्याच्या मनात प्रकाशते. ॥15-312॥

म्हणून वस्तूच्या प्रकाशाच्या मानाने चंद्र सूर्य हे अंधारात पडतात (निस्तेज होतात) याकरता तेजस्वी वस्तूंमधे जे तेज आहे ते वस्तूंचे अंग आहे. ॥15-313॥

आणि ज्याप्रमाणे सूर्योदयी चंद्रासह नक्षत्रे लोपतात त्याप्रमाणे ज्या आत्मवस्तूच्या प्रकाशात चंद्रसूर्यांसह सर्व जग लोपून जाते. ॥15-314॥

अथवा जागे झाल्यावर जसा स्वप्नातील पसारा नाहीसा होतो अथवा संध्याकाळी जसे मृगजळ रहात नाही ॥15-315॥

त्याप्रमाणे ज्या आत्मवस्तूच्या ठिकाणी कोणताच भास नाही अर्जुना ते माझे मुख्य ठिकाण आहे असे समज. ॥15-316॥

तेथे निजधामाच्या ठिकाणी जे लोक गेले ते पुन्हा मागे पाऊल घेत नाहीत. (म्हणजे पुन्हा जन्मला येत नाहीत). ते कसे तर जसे महासागरास मिळालेले नद्यांचे ओघ (जसे माघारी येत नाहीत तसे). ॥15-317॥

अथवा मिठाची हत्तीण ज्याप्रमाणे खार्‍या समुद्रात घातली असता ती जशी माघारी येतच नाही. ॥15-318॥

अथवा आकाशात मिळालेल्या अग्नीच्या ज्वाळा जशा परत येत नाहीत (अथवा) ज्याप्रमाणे तापलेल्या लोखांडाकडून पाण्याला परत येणे नाही ॥15-319॥

त्याप्रमाणे शुद्ध ज्ञानाने जे माझ्या स्वरूपी मिळाले त्यांना पुनर्जन्माचा मार्ग मोडला. (त्यांना पुनर्जन्म नाही). ॥15-320॥

येथे देव असे बोलल्यावर बुद्धिरूपी पृथ्वीचा राजा जो अर्जुन तो म्हणतो महाराज (हे आपले आत्मबोध सांगणे हा) मोठा प्रसाद आहे. परंतु माझ्या एका विनंतीकडे लक्ष द्यावे. ॥15-321॥

तर महाराज जे पुरुष देवाशी स्वत: एक होतात (तुमच्या स्वरुपाशी ऐक्याला पावतात) व मग माघारी येत नाहीत ते पुरुष मूळचे आपल्याशी (देवाशी) भिन्न असतात अथवा अभिन्न असतात ? ॥15-322॥

जर ते पुरुष स्वरूपेकरून मूळचे अभिन्न असतील तर ते माघारी येत नाहीत हे आपले म्हणणे विसंगत आहे. कारण की हे आपले म्हणणे खरे असेल तर मग फुलात गुंग झालेले भ्रमर खरोखर फुलेच व्हावयास पाहिजेत. ॥15-323॥

स्वरूपाने लक्ष्याहून वेगळे असलेले बाण लक्ष्याला शिवून (लक्ष्यरूप न होता) जसे पुन्हा वेगळे पडतात तसे ते पुरुष देवाच्या स्वरूपाला स्पर्श करून देवाशी ऐक्याला न पावता पुन्हा माघारी येतीलच. (म्हणजे वेगळे पडतील). ॥15-324॥

अथवा ते पुरुष जर स्वभावत: तूच असले म्हणजे त्यांचे व तुझे स्वरूप मूळचे एकच असले) तर मग कोणी कोणाला मिळवायचे ? शस्त्राने आपण आपल्याला कसे रुपावयाचे ? ॥15-325॥

देवा म्हणून तुझ्याशी अभिन्न जे जीव त्यांचा तुझ्याशी संयोग अथवा वियोग होतो हे म्हणता येत नाही कसे तर जसे शरीर व शरीराचे अवयव यांचा संयोग अथवा वियोग म्हणता येत नाही त्याप्रमाणे. ॥15-326॥

आणि तुझ्याशी जे सदा अभिन्न आहेत त्यांना कोणत्याही दिवशी तुझ्यात मिळता यावयाचे नाही. मग ते तुझ्या स्वरूपाहून माघारी येतात अथवा येत नाहीत ही कसली व्यर्थ समजूत ! ॥15-327॥

तरी तुला (तुझ्या स्वरुपाला) पावून माघारी येत नाहीत ते कोण ? हे सर्वबाजूला मुख असलेल्या देवा हे मला समजावून सांगा. ॥15-328॥

अर्जुनाने अशी शंका व्यक्त केल्यावर तो जाणत्यांमधे श्रेष्ठ असलेला श्रीकृष्ण परमात्मा आपल्या शिष्याचा बोध पाहून संतुष्ट झाला. ॥15-329॥

मग देव म्हणतात हे विशाल बुद्धीच्या अर्जुना माझ्या स्वरूपी ऐक्याला पावून जे पुन्हा माघारी येत नाहीत त्यांच्या मूळस्वरूपासंबंधाने ते वेगळे आहेत व वेगळे नाहीत हे दोन्हीही प्रकार संभावतात. ॥15-330॥

जर खोल विचाराने (आत्मदृष्टीने) पाहिले तर ते पुरुष स्वभावत: मद्रूपच आहेत आणि जर वरवरच्या दृष्टीने (देहदृष्टीने) पाहिले तर ते भिन्न (माझ्याहून वेगळे) आहेत असेही वाटतात. ॥15-331॥

ज्याप्रमाणे लाटा उत्पन्न होत असता त्या पाण्याहून वेगळ्या आहेत असे दिसते पण सहज विचार करून पाहिले तर त्या लाटा केवळ पाणीच आहेत. ॥15-332॥

अथवा (आकाराच्या दृष्टीने पाहिले असता) दागिने सोन्याहून भिन्न आहेत असे वाटते. मग (विचाराच्या दृष्टीने) पाहिले असता ते दागिने सर्व सोनेच आहेत. ॥15-333॥

त्याप्रमाणे ज्ञानाच्या दृष्टीने पाहिले तर अर्जुना ते पुरुष माझ्याशी अभिन्नच आहेत. दुसरे वेगळेपण उत्पन्न होते ते अज्ञानामुळे होते. ॥15-334॥

आणि खरोखर वस्तुविचाराने (आत्मदृष्टीने) पाहिले असता मी जो एक त्या मला दुसरे कोठले ? की जे वेगळे आहे किंवा एक आहे असा व्यवहार होऊन तद्वारा उघड करता येईल ? ॥15-335॥

जर सर्वचे सर्व आकाश पोटात घालून (सूर्य) बिंबाने ब्रह्मांडगोल व्यापून टाकला तर त्या सूर्याचे प्रतिबिंब कोठे उत्पन्न होईल ? आणि त्याची किरणे कोठे शिरतील ? ॥15-336॥

अथवा कल्पांतकाळाचे जे आब्रह्मस्तंबपर्यंत उदक असते ते उदक अनेक नद्यांच्या प्रवाहाचे पाणी भरून बनले आहे काय ? एवढ्याकरता मी जो एक अविक्रीय त्या मला अंश कोठले ? ॥15-337॥

परंतु पात्राच्या संबंधाने नदीचे पाणी सरळ असता पण वाकडे झाले. पाण्याच्या संबंधाने (पाण्यात प्रतिबिंबित झाल्याने) सूर्याला दोनपणा आला (बिंबपणा व प्रतिबिंबपणा) ॥15-338॥

हे आकाशा चौकोनी अथवा वाटोळे असे कशाने मिळणार आहे ? परंतु आकाश जेव्हा घटाकडून अथवा मठाकडून वेष्टिले जाते तेव्हा तसेही (वाटोळे किंवा चौकोनी) असते. ॥15-339॥

अरे निद्रेच्या आधारावर उत्पन्न झालेल्या स्वप्नात जेव्हा (निजणारा) आपण राजा म्हणून प्रगट होतो तेव्हा त्याच्या एकट्याकडून (स्वप्नातील) सर्व जग भरले जात नाही काय ? ॥15-340॥

अथवा हिणकस धातु मिसळली असता शंभर नंबरी सोने जसे निरनिराळ्या कसाला येते त्याप्रमाणे शुद्ध जो मी तो जेव्हा आपल्या मायेने वेटाळला जातो ॥15-341॥

तेव्हा (माझ्या ठिकाणी) एक अज्ञानाचा मुख्यत: व्यवहार होतो. त्या योगाने मी कोण अशा संशयास आरंभ होतो आणि मग विचार करून देह मी असा निश्चय होतो. ॥15-342॥

याप्रमाणे जेव्हा आपल्या स्वत:च्या विषयीचे ज्ञान शरीर तेच आपण इतके मर्यादित होऊन व्यापक स्वरूपापासून अलग होते त्यावेळेस त्याच्या मर्यादितपणाच्या धर्मावरून तो माझा एक भाग आहे असे वाटते ॥15-343॥

समुद्र हा वायूच्या योगाने लाटांच्या आकाराने प्रगट होतो तो लाटांचा आकार जसा समुद्राचा लहानसा अंश असा दिसतो. ॥15-344॥

त्याप्रमाणे अर्जुना जड देहाला सचेतन करणारा आणि त्या एकदेशी देहासंबंधाने अहंकार उत्पन्न करणारा जो मी जीवलोकात जीव असा वाटतो ॥15-345॥

जीवाच्या ज्ञानाला जी ही घडामोड चाललेली दिसते ती जीवलोक या शब्दाचा अर्थ होय. ॥15-346॥

अर्जुना शरीर उत्पन्न झाले असता मी जन्मास आलो व ते नाहीसे झाले म्हणजे मी मेलो अशी जी खरोखरच समजूत होऊन बसलेली असते त्या समजुतीस मी जीवलोक अथवा संसार म्हणतो ॥15-347॥

अशा प्रकारच्या जीवलोकात तू मला अशा तर्‍हेने पहा की ज्याप्रमाणे चंद्र हा प्रतिबिंबरूपाने पाण्यात असून बिंबरूपाने पाण्याबाहेर आहे त्याप्रमाणे पहा. ॥15-348॥

अर्जुना स्फटिकाचा तुकडा केशरावर ठेवला असता पहाणाराला तो तांबड्या रंगाचा आहे असे वाटते परंतु (वास्तविक पाहिले असता) तो तर स्फटिक (स्वरूपाने) तांबडा नाही. ॥15-349॥

त्याप्रमाणे जरी जीवलोकाच्या व्यापारात मी सापडलो आहे असा भासलो तरी माझा आरंभरहितपणा नाहीसा होत नाही व त्याचप्रमाणे माझा अक्रियपणा (कर्मरहितपणा) मोडत नाही. परंतु (असे असूनही) मी कर्ता भोक्ता आहे असे जे वाटते ती भ्रांति आहे असे समज. ॥15-350॥

फार काय सांगावे ? निर्लेप जो आत्मा तो अविद्याकार्य जे शरीर त्याच्याशी एक होऊन शरीराचे धर्म आपल्या ठिकाणी पाहू लागतो (शरीराचे धर्म जे जन्ममरणादि त्याचा आपल्यावर अध्यास करतो). ॥15-351॥

मनासहित श्रोत्र आदिकरून जी सहा ज्ञानेंद्रिये जी वास्तविक प्रकृतीची कार्ये करीत असतांना ती माझी आहेत म्हणून जीव व्यापार करण्यास प्रवृत्त होतो. ॥15-352॥

ज्याप्रमाणे एखाद्या संन्याशाने स्वप्नामधे आपण आपले कुटुंब व्हावे आणि मग त्या बायकामुलांच्या मोहाने इकडे तिकडे धावावे ॥15-353॥

त्याप्रमाणे आत्मा आपल्या मूळ स्वरूपाला विसरून आपणच प्रकृति (शरीर) आहोत असे समजून पुन: (विषयोपार्जनद्वारा) शरीरालाच भजतो. ॥15-354॥

जीवात्मा मनाच्या रथावर आरूढ होऊन (मनाचा आश्रय करून) श्रवणेंद्रियांच्या द्वाराने निघतो आणि मग शब्दांच्या रानात प्रवेश करतो. ॥15-355॥

तोच प्रकृतीचा लगाम त्वचेकडे वळवून मग स्पर्शविषयरूपी भयंकर रानात जातो. ॥15-356॥

कोणा एका वेळेला नेत्रांच्या द्वारा बाहेर पडून रूपाच्या डोंगरावर मोकाट फिरतो. अथवा जिव्हाद्वारे बाहेर पडून रसाची दरी (पोट) भरावयास लागतो. ॥15-357॥

अथवा अर्जुना जिव्हाद्वारे बाहेर पडून रसाची दरी (=पोट) भरावयास लागतो ॥15-358॥

अथवा याच नाकाच्या द्वाराने देहाचा स्वामी जो जीव तो बाहेर निघतो व मग गंधविषयीची भयंकर राने ओलांडतो. ॥15-359॥

अशा तर्‍हेने देह व इंद्रिये यांचा स्वामी जीव तो मनास हाताशी धरून शब्दादिक विषयांचा समुदाय भोगतो. ॥15-360॥

परंतु कर्ता भोक्ता अशी जीवाची स्थिती तेव्हाच दिसते की जेव्हा तो जीव (कर्मानुसार) एखाद्या स्थूल देहात प्रवेश करतो. ॥15-361॥

अर्जुना जसा एखादा पुरुष ऐश्वर्यसंपन्न व विलासी आहे हे तेव्हाच ओळखता येते की जेव्हा तो एखाद्या अशा राजधानीच्या ठिकाणी रहावयास येतो ॥15-362॥

त्याप्रमाणे अहंकाराचे आधिक्य अथवा विषय व इंद्रिये यांचा धुमाकूळ यांची स्पष्टता त्याच वेळेला दिसून येते की जेव्हा जीवाला (कर्मानुसार एकदा) स्थूलदेह प्राप्त होतो. ॥15-363॥

अथवा जीव जेव्हा एका शरीरास टाकतो (तेव्हा) तरी तो आपल्याबरोबरच हा इंद्रियांचा समुदाय त्या शरीरातून काढतो व आपल्याबरोबरच तो इंद्रियसमुदाय दुसर्‍या शरीरात घेऊन जातो. ॥15-364॥

अपमान केलेला अतिथि ज्याप्रमाणे (अपमान करणाराची) पुण्यरूप संपत्ति घेऊन जातो अथवा दोरा तुटला असता तो (सूत्रधार) कळसूत्री बाहुल्यांची गति (हलणे चालणे) घेऊन जातो ॥15-365॥

अथवा मावळत्या सूर्याकडून (ज्याप्रमाणे) लोकांच्या दृष्ट्या नेल्या जातात हा दृष्टांत राहू दे वार्‍याकडून जसा सुवास नेला जातो ॥15-366॥

त्याप्रमाणे अर्जुना देहराज जो जीव तो एका देहातून बाहेर पडला असता (आपल्याबरोबर) मनासह पाच ज्ञानेंद्रिये नेतो. ॥15-367॥

मग इहलोकी अथवा स्वर्गात तो जीव जेथे ज्या देहाचा आश्रय करतो तेथे त्या देहात मनादिकांचा पुन: तसाच विस्तार करतो. ॥15-368॥

अर्जुना जसा दिवा मालवला असता तो प्रभेसह जातो मग लावला असता त्यावेळी लावलेल्या ठिकाणी पूर्वीप्रमाणेच प्रकाशतो. ॥15-369॥

परंतु अर्जुना अशा या व्यवहारामधे अविचारी लोकांच्या दृष्टीला एवढे हे वाटतेच ॥15-370॥

की आत्मा देहाला आला (जन्माला आला) आणि या आत्म्यानेच विषय भोगला अथवा आत्मा देहातून गेला (मेला) हे सर्व तो खरेच मानतो. ॥15-371॥

सहज विचार करून पाहिले तर जन्माला येणे व मरणे अथवा कर्म करणे आणि (कर्माचे फळ सुखदु:ख ते) भोगणे हे धर्म प्रकृतीचे (म्हणजे देहाचे) असतांना तो अविचारी मनुष्य (ते आत्म्याचे धर्म आहेत असे) मानतो. ॥15-372॥

परंतु लहानसा देह उत्पन्न झाला आणि त्या देहाचे ठिकाणी चेतना प्रगट झाली की त्या हालचालीच्या योगाने (आत्मा जन्मास) आला असे म्हणतात. ॥15-373॥

त्याप्रमाणे त्या चेतनेच्या (जीवाच्या) संगतीने इंद्रिये आपआपल्या विषयात व्यवहार करतात. अर्जुना त्या व्यवहार करण्यालाच जे अविचारी लोक (जीवाचे) भोगणे असे म्हणतात ॥15-374॥

नंतर भोग क्षीण झाल्यावर देह आपोआप पडला म्हणजे ती हालचाल दिसली नाही की त्यावेळी अर्जुना आत्मा गेला गेला असे ओरडतात. ॥15-375॥

झाड हलत असतांना पाहावे तरच वारा वहातो असे मानावे. अर्जुना जेथे झाडच नाही तेथे तो वारा नाही की काय ? ॥15-376॥

अथवा आरसा समोर ठेवावा आणि त्यात आपल्याला (प्रबिंबाला) पाहावे तेव्हाच आपण उत्पन्न झालो असे मानावे ? तर त्याच्या (आरसा पाहाण्याच्या) पूर्वी आपण नाही की काय ? ॥15-377॥

अथवा आरसा बाजूला केल्यावर व त्या आरशातील प्रतिबिंबाचा लोप झाल्यावर मग आपण स्वत: नाही असा निश्चय करावा की काय ? ॥15-378॥

(वास्तविक पाहिले तर) शब्द हा तर आकाशाचा गुण आहे परंतु मेघाच्या कपाळावर हाणला जातो. (म्हणजे त्य़ा शब्दाचा आरोप मेघावर केला जातो) अथवा चंद्रावर ढगांच्या वेगाचा आरोप केला जातो ॥15-379॥

त्याप्रमाणे देहाने उत्पन्न व्हावे व नाश पावावे ते (देहाचे उत्पन्न होणे व नाश पावणे) लोक विकाररहित अशा आत्मसत्तेवर ते आंधळे (अविचारी) लोक भ्रमाने निश्चयपूर्वक आरोपित करतात. ॥15-380॥

त्या ठिकाणी (म्हणजे जन्ममरणादि विकार होत असतांना) आत्मा (जीवात्मा) आत्म्याच्या ठिकाणी पहावा म्हणजे जीवात्मा हा निर्विकार ब्रह्म आहे असे समजावे. व देहाचे धर्म (जन्ममरणादि विकार) देहाचे ठिकाणी पहावेत (म्हणजे जन्ममरणादि विकार देहाचे आहेत असे समजावे). असे पहाणारे (जाणणारे) ते वेगळेच आहेत असे समज. ॥15-381॥

ज्यांची दृष्टी देहाला पाहून ज्ञानाच्या योगाने देहाच्या आकारवर थांबत नाही तर देहाचे निरसन करून आत्म्याला स्पर्श करते. ते कसे तर ग्रीष्म ऋतूमधे सूर्याची किरणे अणकुचिदार असतात ती मेघांच्या फळीला भेदन करून ज्याप्रमाणे बाहेर येतात त्याप्रमाणे. ॥15-382॥

तसे विवेकाच्या विस्ताराने ज्या ज्ञान्यांची बुद्धि आत्मस्वरूपाच्या ठिकाणी स्थिर होते परंतु ते (आकाश खरोखर) तुटून (समुद्रात) पडले नाही असे नि:संशय ओळखता येते ॥15-383॥

ज्याप्रमाणे नक्षत्रांनी भरल्ले आकाश समुद्रात प्रतिबिंबित होते परंतु ते आकाश खरोखर तुटून समुद्रात पडले नाही असे निःसंशय ओळखता येते. ॥15-384॥

आकाश आकाशाच्याच ठिकाणी आहे हे (प्रतिबिंब) भासते ते मिथ्या आहे त्याप्रमाणे ते (ज्ञानी) आत्मा देहात सापडला असताही तो देहाहून वेगळा आहे असे (म्हणजे आत्म्याच्याच ठिकाणी आत्मा आहे तो देहात वास्तविक सापडलेला नाही) असे जाणतात. ॥15-385॥

खळखळ वहाणार्‍या पाण्याची चंचलता खळखळ वहाणार्‍या पाण्याच्याच ठिकाणी आहे असे समजून (आता त्या खळखळ वाहणार्‍या पाण्यात प्रतिबिंबित झालेले चांदणे जरी चंचल दिसले तरी जसे चांदणे हे चंद्राच्या ठिकाणी स्थिर आहे असे पाहावे ॥15-386॥

अथवा पाण्याचे डबकेच भरते व वाळते (व सूर्य जरी त्या डबक्यात प्रतिबिंबित झाला आहे तरी) तो सूर्य आपण आपल्या ठिकाणी आहे तसाच आहे त्याप्रमाणे देह उत्पन्न होत असतांना व नाश पावत असतांना ते ज्ञानी मला तसा पाहातात. (म्हणजे देहाच्या उत्पत्तीबरोबर मी उत्पन्न होत नाही व देहाच्या नाशाबरोबर मी नाश पावत नाही तर मी आहे तसाच आहे असे ज्ञानी लोक मला जाणतात). ॥15-387॥

घठ व मठ हे तयार केले व नंतर ते मोडून टाकले. परंतु (घटाबरोबर त्यातील आकाश न होता व न मोडता भरलेले आहे तसेच आहे. ॥15-388॥

त्याप्रमाणे अखंड (त्रिकालाबाधित) आत्मसत्तेवर अज्ञानदृष्टीने कल्पिलेले हे देहच उत्पन्न होतात व नाश पावतात (व आत्मा आहे तसाच आहे) हे ते ज्ञानी लोक पक्के जाणतात. ॥15-389॥

चैतन्य वाढत नाही अथवा कमी होत नाही व ते कोणाला कर्म करावयास लावीत नाही अथवा स्वत: कर्म करीत नाही असे ते (ज्ञानी लोक) शुद्ध आत्मज्ञानाने जाणतात. ॥15-390॥

आणि ज्ञानही आपल्या स्वाधीन होईल बुद्धि ही सृष्टीतील परमाणूंचा देखील हिशेब देईल व सर्व शास्त्रांचे सार हस्तगत होईल. ॥15-391॥

परंतु वैराग्याने मनामधे प्रवेश केला नाही तर सर्वांच्या अंतर्यामी असणारा जो मी त्या माझ्याशी अशा त्या विद्वत्तेने त्यांची भेट व्हावयाची नाही. ॥15-392॥

अर्जुना कितीही विचाराने (ज्ञानाने) तोंड भरलेले असेना का ? परंतु जर अंत:करणामधे विषयांना आश्रय मिळत असेल तर मी निश्चयेकरून सापडणार नाही. ॥15-393॥

बाबा अर्जुना झोपेत ग्रंथ बरळण्याने त्या बरळणार्‍याच्या संसाराचे बंधन तुटते काय ? किंवा पोथीस स्पर्श केला असता पोथी वाचल्यासारखी होईल काय ? ॥15-394॥

अथवा डोळे बांधून जर मोती नाकास लावले तर त्या मोत्यांची किंमत अथवा पाणी (तेज) कळेल काय ? ॥15-395॥

त्याप्रमाणे चित्तामधे अभिमानाला जागा दिली आहे आणि जिव्हेला सर्व शास्त्रांचा अभ्यास झाला आहे अशा तर्‍हेने कोट्यावधी जन्म जाईनात का ? परंतु अशा पुरुषास माझ्या स्वरूपाची प्राप्ति करून घेता यावयाची नाही. ॥15-396॥

जो मी एक सर्व प्राण्यांमधे व्यापक आहे त्या माझ्या व्याप्तीचे वर्णन करू ऐक. ॥15-397॥

तर सूर्यासह ही विश्वरचना जो प्रकाश दाखवतो तो प्रकाश माझा आहे व तो प्रकाश विश्वाच्या आदिअंती आहे असे समज. ॥15-398॥

अर्जुना सूर्य (पृथ्वीतील सर्व) पाणी (ओलावा) शोषून गेल्यावर जो प्रकाश पुन्हा ओलावा पुरवतो तो चंद्राच्या ठिकाणी असणारा प्रकाश माझा होय. ॥15-399॥

आणि जे (प्रखर तेज) सतत जाळण्याची व शिजवण्याची क्रिया शेवटास नेते ते अग्नीच्या ठिकाणी असणारे प्रखार तेज माझेच आहे. ॥15-400॥

मी पृथ्वीच्या खाली प्रवेश केला आहे. म्हणून समुद्राच्या महाजलाने हे पृथ्वीरूपी मातीचे ढेकूळ विरघळून जातच नाही. ॥15-401॥

आणि ही पृथ्वी ज्या असंख्य स्थवर जंगम भूतांना धारण करते त्या सर्व भूतांना पृथ्वीत प्रवेश करून मीच धारण करतो. ॥15-402॥

अर्जुना आकाशामधे चंद्राच्या रूपाने अमृताने भरलेले चालते सरोवर मी झालो. ॥15-403॥

तेथून (त्या चंद्रापासून) जी किरणे फाकतात तेच कोणी असंख्य ओघ त्यांना धारण करून मी सर्व औषधींचे (नवस्पतींचे) मळे भरीत आहे. ॥15-404॥

अशा तर्‍हेने (मी) सस्यादि सर्व धान्यजातींना विपुलता करतो व अन्नाच्या द्वारे सर्व प्राणिमात्रांना जीवन देतो. ॥15-405॥

आणि अन्न शिजवून तयार केले असतांना ज्याच्या योगाने अन्न पचून जीव समाधान भोगतील अशी भुकेची प्रखरता कोठून आणावयाची ? (की तशी भुकेची प्रखरता उत्पन्न करण्याकरता पोटात अग्नि लागतो) ॥15-406॥

एवढ्याकरता प्राणिमात्रांच्या शरीरात नाभिस्कंधावर आगटी तयार करून अर्जुना पोटातील अग्नी मीच झालो. ॥15-407॥

प्राण व अपानरूपी जोड भात्याने रात्रंदिवस फुंकफुंकून पोटामधे किती अन्न पचवतो हे कळत नाही. ॥15-408॥

कोरडी अथवा तुपट चांगली शिजलेली अथवा करपलेली अशी चार प्रकारची अन्ने आहेत. परंतु त्या चार प्रकारच्या अन्नांना अर्जुना मी एकटाच पचवतो. ॥15-409॥

याप्रमाणे सर्व प्राणी मीच आहे. प्राण्यांना जगवणारे जीवन (अन्न) मीच आहे व अन्नाच्या ठिकाणी अन्न जिरवण्याचे कामी मुख्य साधन जो जठराग्नी तोही मीच आहे. ॥15-410॥

आता माझ्या व्याप्तीची अपूर्वता यापेक्षा अधिक काय सांगू ? अर्जुना या विश्वात सर्व ठिकाणी माझ्याशिवाय दुसरे (कोणी) नाहीच तर मीच सर्व ठिकाणी आहे असे समज. ॥15-411॥

मग या विश्वात कित्येक प्राणी दिसण्यात सदा सुखी आणि कित्येक प्राणी दु:खाने व्याकूळ झालेले असे आढळतात. असे स्वरूपवैचित्र्य कशाने उत्पन्न झाले ? ॥15-412॥

ज्याप्रमाणे संपूर्ण नगरात एकाच दिव्याने दिवे लावल्यावर काही दिवे प्रकाश न करणारे (मंद प्रकाश देणारे) असे का राहिले ? ॥15-413॥

असे तर्कवितर्क तू आपल्या मनात करीत असलास तर त्याविषयी ऐक व तू आपल्या शंकेचे चांगले निवारण करून घे. ॥15-414॥

सर्वच मी आहे यात खरोखर अन्यथा नाही. परंतु ज्या प्राण्यांची अंत:करणरूप उपाधि जशी शुद्ध अथवा अशुद्ध असेल त्याप्रमाणे मी (त्यांच्या ठिकाणी) तसा व्यक्त होतो. ॥15-415॥

ज्याप्रमाणे एकच आकाशध्वनि निरनिराळ्या अनेक नादांच्या रूपाने बाहेर पडतो. ॥15-416॥

अथवा हा जो उगवलेले सूर्य तो एकच आहे परंतु लोकांच्या वेगवेगळ्या व्यापारामधे निरनिराळ्या उपयोगास गेला. ॥15-417॥

एकच पाणी निरनिराळ्या बीजांच्या धर्माप्रमाणे निरनिराळ्या झाडात निरनिराळ्या रसांच्या परिणामाला पावते त्याप्रमाणे माझे एकच स्वरूप निरनिराळ्या जीवांच्या ठिकाणी त्यांच्या त्यांच्या बुद्धीप्रमाणे निरनिराळ्या परिणामाला पावले आहे. ॥15-418॥

अरे अर्जुना अज्ञानी व ज्ञानी यांच्यापुढे असलेला दोन सरांचा (पदरांचा) नील मण्यांचा हार हा अज्ञान्याला सर्पपणाने (भीति उत्पन्न करणारा) झाला व तोच हार ज्ञान्याला (हार नीलमण्यांचा आहे असे अथार्थ समजल्यामुळे) सुख उत्पन्न करणारा झाला. ॥15-419॥

हे दृष्टांत राहू देत एकच स्वाति नक्षत्राचे पाणी ते शिंपीमधे मोती होते व सर्पात विष होते त्याप्रमाणे मी ज्ञानवानाला सुखारूप आहे व अज्ञान्याला दु:खरूप आहे. ॥15-420॥

अर्जुना वास्तविक विचार करून पाहिले तर सर्वांच्या हृदयदेशात ‘मी अमका आहे’ अशी जी बुद्धि रात्रंदिवस स्फुरते ती वस्तु मी आहे. ॥15-421॥

परंतु संतांच्या संगतीत राहिले असता आणि योग व ज्ञान यात प्रवेश केला असता (यांचा अभ्यास केला असता) आणि वैराग्याने युक्त होऊन गुरुचरणांची सेवा केली असता ॥15-422॥

याच सत्कर्माच्या योगाने संपूर्ण अज्ञान नाहीसे होते व ज्यांचा (देहाच्या ठिकाणी असलेला) अहंकार आत्मस्वरूपी विश्रांतीला पावतो (आत्मस्वरूपी स्थिर होतो). ॥15-423॥

ते पुरुष आपले स्वरूप आपण ज्ञानाने पाहून त्यांचा आत्मा मी असल्याने माझ्या सुस्वरूपत्वाने नेहेमी आनंदात असतात. या ठिकाणी होणार्‍या आत्मदर्शनात माझ्याशिवाय दुसरे कोणी कारण आहे काय ? ॥15-424॥

अरे अर्जुना सूर्योदय झाला असता कसे सूर्याने सूर्याला पहावयाचे त्याप्रमाणे मला मी जाणण्याला (माझे ज्ञान मला होण्याला) मीच कारण आहे. ॥15-425॥

(येथपर्यंत माझ्या ज्ञानाला मीच हेतु आहे असे सांगितले व या ओवीपासून ४२९ व्या ओवीपर्यंत माझ्या अज्ञानाला मीच हेतु आहे असे सांगतात). अथवा शरीराच्या सेवेत गुंतलेल्या देहासक्त लोकांच्या संगतीत राहून संसाराचे महत्वच ऐकत असता ज्यांचा अहंकार देहाच्या ठिकाणी स्थित झाला आहे ॥15-426॥

ते (देहाचे उपासक) स्वर्ग व संसाराकरता कर्ममार्गाने धावत असता (म्हणजे स्वर्ग व संसार यांची प्राप्ती करून घेण्याकरता कर्माचरण करीत असता) दु:खाच्या शेलक्या भागाचे वाटेकरी होतात. ॥15-427॥

परंतु अर्जुना त्या अज्ञानी लोकांना हेही होणे (म्हणजे ते अज्ञानी शेलक्या दु:खाचे वाटेकरी होणे हे देखील) माझ्याचमुळे होते. (ते कसे तर) ज्याप्रमाणे जागा असलेलाच पुरुष निद्रा व स्वप्नाला कारण होतो ॥15-428॥

ढगाच्या योगाने झाकलेला गेलेला सूर्य जसा सूर्यानेच जाणण्यात आला त्याप्रमाणे मला न जाणून प्राणिमात्रांनी माझ्यामुळे विषय पाहिला. (भोगला). ॥15-429॥

या व पुढील ओवीत जीवांच्या ज्ञानाला व अज्ञानाला मीच कारण आहे असे सांगतात). अर्जुना ज्या प्रमाणे प्राण्यांच्या निद्रेला किंवा जागृत होण्याला जसा मूळचा (झोप लागण्याच्या पूर्वीचा) जागेपणा कारण आहे त्याप्रमाणे जीवांच्या ज्ञान व अज्ञानाला मीच मूळ (कारण) आहे. ॥15-430॥

अर्जुना ज्याप्रमाणे सर्पत्वाला दोराच्या यथार्थ ज्ञानाला) मूळ (कारण जसा) दोरच (दोराचे मूळचे स्वरूपच) आहे त्याप्रमाणे ज्ञानाचा अथवा अज्ञानाचा व्यवहार माझ्याकडूनच सिद्ध होतो. (म्हणजे या दोन्ही व्यवहारांना माझी सत्ताच कारणीभूत आहे). ॥15-431॥

म्हणून अर्जुना जसा मी आहे तशा मला न जाणून वेद जाणायला गेला तो (मी वेदाकडून यथार्थ न जाणला गेल्यामुळे) त्या वेदाचे भाग झाले. ॥15-432॥

तरी वेदाच्या त्या वेगवेगळ्या शाखांनी मीच एक खरोखर जाणला जातो. तो कसा तर) ज्याप्रमाणे पूर्वेकडून अथवा पश्चिमेकडून वहाणार्‍या नद्याना (एक) समुद्रच शेवटी मिळण्याचे ठिकाण होतो. ॥15-433॥

आणि ‘एकमेवाद्वितीयं ब्रह्म’ या महासिद्धांताजवळ ज्याप्रमाणे वेद शब्दांसह नाहीसे होतात ज्याप्रमाणे वार्‍याच्या गंधयुक्त झुळुका आकाशात नाहीशा होतात ॥15-434॥

त्याप्रमाणे सर्व वेद लाजल्यासारखे निवांत रहातात. (त्यांच्या अर्थाचा बहुतेक लोप झालेला असतो). ते मी प्रगट करून यथावत करतो. ॥15-435॥

नंतर वेदांसह संपूर्ण जगत् जेथे (ज्या शुद्ध आत्मज्ञानात संपूर्ण नाहीसे होते ते शुद्ध् आत्मज्ञान जाणणारा मीच आहे. ॥15-436॥

ज्याप्रमाणे निजलेल्यास जागे केले म्हणजे त्यावेळीच त्यास स्वप्नात भासलेले द्वैत अजिबात नाहीसे होते एवढेच नाही तर त्यास पूर्ववत आपल्या एकाकीपणाचे भानही होते ॥15-437॥

त्याप्रमाणे माझा अद्वैतपणा मी द्वैतसंबंधाशिवाय जाणतो. (म्हणजे द्वैत काही नाही तर मीच एक आहे असे जाणतो). व मीच एक आहे अशा ज्ञानालाही जाणण्यास मीच कारण झालो आहे. ॥15-438॥

मग कापुराला अग्नी लागला असता अर्जुना ज्याप्रमाणे काजळी (राख) अथवा अग्नि (काहीच) उरत नाही ॥15-439॥

त्याप्रमाणे संपूर्ण अविद्येला नाहीसे करणारे जे ज्ञान ते देखील जेव्हा नाहीसे होते तेव्हा जे (आत्मस्वरूप) ‘नाही’ असे खरोखर नाही (मग आत्मस्वरूप आहे असे म्हणा) तर त्याला आहे हेही म्हणणे सहन होत नाही. ॥15-440॥

मागासह जो विश्व घेऊन गेला त्या चोराला कोण कोठे शोधील ? अशी जी कोणी एक शुद्धावस्था आहे ती मी आहे. ॥15-441॥

याप्रमाणे मोक्षाच्या स्वामींनी (श्रीकृष्णांनी) चराचरातील आपल्या व्याप्तीचे वर्णन करता करता आपल्या निरुपाधिक रूपात त्या व्याख्यानाचे पर्यवसान केले. ॥15-442॥

तो सर्व बोध अर्जुनाच्या ठिकाणी एकदम कसा उमटला तर आकशातील चंद्राचा उदय जसा क्षीरसमुद्रात प्रतिबिंबित होतो तसा. ॥15-443॥

अथवा ज्या भिंतीवर चित्र काढली आहेत त्या भिंतीच्या समोरील भिंत जर आरशासारखी प्रतिबिंब ग्रहण करणारी अशी चकचकित असेल तर तिच्यात त्या चित्रांचे प्रतिबिंब जसे स्वच्छ उमटते त्याप्रमाणे अर्जुनामधे व श्रीकृष्णामधे एक बोध नांदत आहे. ॥15-444॥

तरी काय आश्चर्य आहे ! पहा की ते वस्तूचे स्वरूप जो जो अनुभावास येते तो तो त्याच्या संबंधीची गोडी अधिक बळावत जाते आणि म्हणूनच अनुभव्यांचा राजा अर्जुन म्हणाला ॥15-445॥

महाराज आपल्या व्यापकपणाचे वर्णन आपण करीत असता प्रसंगानुसार हे देवाने (आपण) आपले जे निरुपाधिक स्वरूप सांगितले. ॥15-446॥

तेच (निरुपाधिक स्वरूप) मला पुन्हा एक वेळ काही न्यून न ठेवता सांगा. येथे (असे अर्जुन म्हणला तेव्हा) द्वारकेचे राजे श्रीकृष्ण म्हणाले चांगले केलेस. ॥15-447॥

अर्जुना आम्हाला देखील मोठ्या कौतुकाने नेहेमी याविषयी बोलणे आवडते. परंतु काय करावे ? तसा विचारणारा मिळत नाही. ॥15-448॥

आज तू एकटाच आमच्या मनोरथाला फळ मिळाला आहेस. (आमची जी निरूपाधिकस्वरूप वर्णन करण्याची इच्छा ती सफल करणारा आज तू एकटाच भेटला आहेस). कारण की तू मोठ्या हौसेने केवळ हेच (निरुपाधिक स्वरूपाविषयीच) विचार करण्यास आला आहेस. ॥15-449॥

अद्वैताही पलीकडला जो जो अनुभव भोगायचा त्या अनुभवाचा (तो अनुभव घेण्यास) तू साह्य करणारा आहेस व निरुपाधिक स्वरूपाविषयी प्रश्न) विचारून तू माझे सुख मला देत आहेस. ॥15-450॥

ज्याप्रमाणे आरसा जवळ आला असता आपल्या दृष्टीने आपले स्वरूप आपल्यास दिसते त्याप्रमाणे शुद्ध संवाद करणार्‍यांमधे तू श्रेष्ठ आहेस. ॥15-451॥

तुला ही गोष्ट कळत नाही म्हणून तू ती विचारावीस आणि मग ती गोष्ट तुला ऐकवण्याकरता आम्ही (तयार व्हावे) आवडत्या अर्जुना त्यासारखा हा प्रकार नाही. ॥15-452॥

असे म्हणून देवांनी अर्जुनास आलिंगन दिले व कृपादृष्टीने त्याला पाहिले व मग अर्जुनाशी देव काय बोलले ? ॥15-453॥

जसे दोन ओठ पण बोलणे एक पाय दोन पण चालणे एक त्याप्रमाणे तू पुसणारा व मी सांगणारा ह्या आपल्या दोघांचा अभिप्राय एकच आहे. ॥15-454॥

याप्रमाणे प्रस्तुत श्रीकृष्ण म्हणतात अर्जुना आम्ही व तू एकवस्तुरूप आहोत असे तू समज. या प्रसंगी व्याख्यान करणारा उपदेशक मी व प्रश्न करणारा श्रोता तू असे तत्वत: दोघेही एकच आहोत. ॥15-455॥

मग बिचकले व म्हणाले की हे ऐक्याचे प्रेम या ठिकाणी उपयोगी नाही. ॥15-456॥

कोणत्याही पदार्थाला मीठ लावले असता त्या पदार्थाला रुची येते तरी पण उसाच्या रसाच्या बनलेल्या ढेपीला रुचिकरता मीठ लावणे वाईट आहे (कारण त्या योगाने गुळाला रुची न येता गुळाच्या असलेल्या गोडीचा नाश होईल) त्याप्रमाणे ऐक्याचे प्रेम हे चांगले आहे परंतु संवादाच्या प्रसंगी ते चांगले नाही कारण त्यामुळे संवादसुखाची असलेली गोडी नाहीशी होईल. ॥15-457॥

आम्ही नारायण व हा अर्जुन नर असल्यामुळे आम्हा दोघांमधे मूळचाच भिन्नपणा नाही. पण ही माझी ऐक्यप्रेमाची उकळी माझ्या ठिकाणी आता नाहीशी होवो. ॥15-458॥

अशा बुद्धीने श्रीकृष्ण एकदम म्हणाले हे वीरश्रेष्ठा अर्जुना तो प्रश्न तू कसा केलास ? ॥15-459॥

जो अर्जुन श्रीकृष्णस्वरूपात (देहबुद्धी विसरून) नाहीसा होत होता (देवाशी ऐक्यास येत होता) तो आपण केलेल्या अनेक प्रश्नांची उत्तरे ऐकण्याकरता पुन्हा माघारी (देहबुद्धीवर) आला. ॥15-460॥

यावर अर्जुन कंठ दाटून म्हणाला महाराज आपले निरुपाधिक स्वरूप तुम्ही सांगा असे मी म्हणालो. ॥15-461॥

असे अर्जुनाने म्हटल्यावर तो शार्ङ्गधर श्रीकृष्ण तेच सांगण्याकरता उपाधि दोन प्रकारांनी सांगावयास लागला. ॥15-462॥

अर्जुनाने निरुपाधिक स्वरूपासंबंधाने प्रश्न विचारला असता देव येथे उपाधि का सांगत आहेत असे जर सध्या कोणासही वाटत असेल ॥15-463॥

तर मंथन करून दह्यातून ताकाचा भग वेगळा करणे यालाच कोणी लोणी काढणे असे म्हणतात अथवा ज्याप्रमाणे शुद्ध सोने शोधण्यास अशोधित धातु निवडून त्यातून हिणकस धातु बाहेर कढावी लागते. ॥15-464॥

पाण्यावरचे गोंडाळ हाताने एका बाजूला सारावे पण पाणी जसे आयते असते (अथवा) आकाशातील ढगच गेले की आकाश स्वत:सिद्ध आहेच ॥15-465॥

धान्यावरील कोंड्याचे आच्छादन झाडून दूर केले की शुद्ध धान्य घेण्यास हरकत आहे काय ? ॥15-466॥

त्याप्रमाणे विचार करावयास लागले असता अज्ञानादि उपाधि व त्या उपाधींच्या संबंधाने असणारे उपहित चैतन्य या दोहोंचा ज्या स्वरूपी शेवट होतो ते निरुपाधिक (शुद्ध चैतन्य) होय हे कोणालाही न पुसता खुशाल समजावे. ॥15-467॥

नवीन लग्न झालेल्या लहान मुलीस वेगवेगळ्या पुरुषांचे नाव घेऊन ‘हा तुझा नवरा का’ असे विचारत असता प्रत्येक नावास ‘नाही नाही’ म्हणून म्हणणारी ती मुलगी ज्या नावाच्या उच्चाराबरोबर लाजेने मुरकून गप्प बसते त्या न बोलण्यातच ती आपला नवरा दाखवते त्याप्रमाणे स्थूल-सूक्ष्म प्रपंच हा परमात्मा आहे काय ? असे विचारले असता ती श्रुतिवधु तो प्रपंच परमात्मा नाही असे सांगते व शब्दांकडून न होणार्‍या परमात्म्याचे स्वरूपलक्षण आले म्हणजे गप्प बसते व या गप्प बसण्यातच परमात्म्याच्या स्वरूपास सुचवते. ॥15-468॥

त्याप्रमाणे जे (निरुपाधिक स्वरूप) सांगण्याजोगे नाही ते स्वरूप सांगण्याचा असा प्रकार आहे. (म्हणजे ते स्वरूप साक्षात् शब्दांनी सांगता येत नाही म्हणून उपाधीचे वर्णन करणे हेच त्याचे सांगणे होय). म्हणून लक्ष्मीपती जे श्रीकृष्ण ते प्रथम उपाधि सांगतात. ॥15-469॥

शुक्ल पक्षातील प्रतिपदेची चंद्रकोर नेमकी दाखवण्याकरता जशी झाडाची फांदी दाखवावी लागते त्याप्रमाणे हे उपाधीचे वर्णन करणे आहे. ॥15-470॥

मग ते श्रीकृष्ण म्हणाले अरे अर्जुना या संसाररूपी नगरातील वस्ती स्वभावत:च अल्प अशा दोन पुरुषांचीच आहे. ॥15-471॥

ज्याप्रमाणे आकाशात दिवस व रात्र ही दोनच नांदतात त्याप्रमाणे या संसाररूपी राजधानीत हे दोघेच नांदतात. ॥15-472॥

आणखीही एक तिसरा पुरुष आहे परंतु तो या दोघाचे नाव सहन करत नाही व तो प्रगट झाला असता या दोघांना त्यांच्या गावासकट खातो. ॥15-473॥

परंतु ती (तिसर्‍या पुरुषाची) तर गोष्ट राहू दे आधी हे जे दोन संसाररूपी गावात वस्तीला आहे आहेत त्यांच्याविषयीच तुला ऐकवतो. ॥15-474॥

त्या दोघांपैकी एक आंधळा (ज्ञानदृष्टिहीन) वेडा (भ्रमाने देहादिकास मी म्हणणारा व पांगळा (उपाधीतंत्र झाल्यामुळे तिच्याशिवाय काहीच करण्यास करता येत नाही असा) आहे व दुसरा सर्वांगाने पुरता चांगला आहे परंतु दोघेही एकाच गावात रहात असल्याकारणाने उभायतांची संगती जडली आहे. ॥15-475॥

त्यापैकी एकाचे नाव क्षर व दुसर्‍यास अक्षर असे म्हणतात. हे आहेत दोघेच परंतु या दोघांनीच सर्व संसार ठेचून भरला आहे. ॥15-476॥

आता क्षर पुरुष तो कोण व अक्षरपुरुषाचे लक्षन काय आहे हा सर्व अभिप्राय अर्जुना स्पष्ट करून सांगू. ॥15-477॥

(या ओवीपासून तो ४८६ ओवीच्या पूर्वाधाअखेर क्षर पुरुषाच्या उपाधीवचे वर्णन करतात) तर अर्जुना महतत्व अहंकारापासून तो शेवटच्या गवताच्या टोकापर्यंत ॥15-478॥

जे काही लहान मोठे जंगम व स्थावर फार काय सांगावे ? जे मन व बुद्धि यांच्याकडून जाणले जाते ॥15-479॥

जेवढे म्हणून पंचमहाभूतांनी तयार झाले आहे नाम व रूप यामधे जे जे सापडले आहे व जे तीन गुणांच्या टांकसाळीपासून उत्पन्न होते ॥15-480॥

प्राणिमात्रांचे आकाररूपी नाणे ज्या सोन्याचे बनते अथवा काळ ज्या धनाने जुगार खेळतो ॥15-481॥

विपरीत ज्ञानानेच जे जे काही काही समजले जाते अथवा जे जे प्रत्येक क्षणात उत्पन्न होऊन नाहीसे होते ॥15-482॥

अरे अर्जुना भ्रांतिरूपी जंगल कापून (त्या जंगलातील लाकडांनी) जो सृष्टीचा आकार उभारला जातो हे फार वर्णन करणे राहू दे ज्याला जग असे म्हनतात ॥15-483॥

जे आठ प्रकारचे वेगळे वेगळे करून प्रकृतीच्या रूपाने मागे (अध्याय ७-४) मधे दाखवले आणि जे क्षेत्र म्हणून छत्तीस भाग करून (अध्याय १३-५ ६ मधे) वर्णन केले ॥15-484॥

ते मागले किती सांगू ? अरे अर्जुना आताच या पंधराव्या अध्यायात (श्लोक १ व २ मधे) वृक्षाच्या आकाराच्या रूपकाने जे काही सांगितले ॥15-485॥

ते सर्व साकार जगत् (स्थूल व सूक्ष्म देह) आपल्याला (रहाण्याला) गाव असे कल्पून त्यासारखे चैतन्य आपणच बनले. (ते गावच म्हणजे स्थूल सूक्ष्म देहच आपण आहोत असे चैतन्य समजू लागले). ॥15-486॥

ज्याप्रमाणे सिंह आडात आपणच प्रतिबिंबित होतो व त्यात पडलेले आपले प्रतिबिंब पाहून तो खवळतो आणि मग त्या आवेशाने आडात उडी घालतो ॥15-487॥

अथवा पाण्यामधे मूळचे आकाश असून त्या आकाशावरच बाहेरल्या आकाशाचे प्रतिबिंब पडते त्याप्रमाणे चैतन्य हे मूळचे अद्वैत असून द्वैताशी तादात्म्य करते. ॥15-488॥

अरे अर्जुना याप्रमाणे आकारवान शरीर हेच नगर कल्पून आत्मा तेथे (आपला आपल्याला) विसर हीच झोप घेतो. ॥15-489॥

(मागील ओवीवरून कोणाला असे वाटेल की चैतन्य खरोखरीच निजते काय ? तर त्याचे समाधान या ओवीत उदाहरणाने करतात) स्वप्नात बिछाना पहावा व तेथे स्वप्नातच जसे निजावे त्याप्रमाणे आत्म्याला साकार शरीररूपी नगरात निजणे आहे असे समज. ॥15-490॥

नंतर त्या निद्रेच्या भराने (विसररूपी गाढ झोप लागल्यामुळे) मी सुखी मी दु:खी असे म्हणणेरूप घोरतो व मी या गाढ झोपेत मोठ्याने बरळतो. ॥15-491॥

हा बाप ही आई हा मी गोरा व्यंग असलेला किंवा पुरता (अव्यंग) हा मुलगा हे धन आणि ही स्त्री ही माझी नाहीत काय ? ॥15-492॥

अशा स्वप्नावर स्वार होऊन जे चैतन्य संसार व स्वर्गरूपी रानात धावते अर्जुना त्या चैतन्याला क्षर पुरुष असे नाव आहे. ॥15-493॥

आता अर्जुना ऐक. क्षेत्रज्ञ या नावाने ज्याचा उल्लेख करतात अथवा ज्या अवस्थेला सर्व लोक जीव असे म्हणतात ॥15-494॥

जो आपल्या स्वरूपाच्या विसरामुळे सर्व भूतांच्यासारखा होतो (म्हणजे ज्या ज्या शरीरादि सर्व उपाधीशी संबंध येईल त्या त्या सर्व उपाधीच माझे स्वरूप आहेत असा अभिमान घेतो) त्या आत्म्याला क्षरपुरुष असे म्हणतात. ॥15-495॥

(आता क्षर चैतन्याला पुरुष का म्हणावयाचे त्याची दोन कारणे या ओवीत सांगतात). (जरी या क्षर चैतन्याने उपाधीशी तादात्म्य केले आहे तरी) तो वस्तुस्थितीने (आत्मस्वरूपाने) पूर्ण आहे म्हणून त्याचे ठिकाणी पुरुषपणा आला आहे. शिवाय तो देहरूपी नगरात निजणारा आहे. म्हणून त्याला क्षरपुरुष हे नाव आहे. ॥15-496॥

(आता याला क्षर पुरुष का म्हणावयाचे त्याचे कारण या ओवीपासून ५०० ओवीअखेरपर्यंत सांगतात). आणि तो (कामाने) उपाधीशी तादात्म्य करून राहिला आहे म्हणून याच्यावर क्षरपणाचा नसलेला आरोप आला. ॥15-497॥

ज्याप्रमाणे खळखळ वहाणार्‍या पाण्याबरोबर त्या पाण्यात पडलेले चंद्राचे प्रतिबिंब उसळते (खालीवर झाल्यासारखे वाटते) त्याप्रमाणे हा क्षरपुरुष उपाधीच्या विकारामुळे क्षर (नाश पावणारा) असाच वाटतो. ॥15-498॥

अथवा खळखळ वाहणारे पाणी आटते आणि त्याबरोबरच चंद्राच्या तेजाचे प्रतिबिंब नाहीसे होते. ॥15-499॥

याप्रमाणे याला उपाधीच्या योगाने क्षणिकत्व प्राप्त झाले आहे. उपाधीच्या त्या नाशिवंतपणामुळे यास क्षर हे नाव प्राप्त झाले आहे. ॥15-500॥

याप्रमाणे सर्व जीवचैतन्य हे क्षरपुरुष आहे असे समजावे. आता अक्षरपुरुषाची चांगली कल्पना येईल असे वर्णन करून सांगतो ॥15-501॥

(या ओवीपासून ५२० व्या ओवीपर्यंत अक्षर पुरुषाची उपाधी सांगितली आहे). तर अर्जुना दुसरा जो अक्षर पुरुष आहे तो यथार्थज्ञान व विपरीत ज्ञान यांच्या मध्यभागी आहे. ज्याप्रमाणे मेरुपर्वत हा मोठमोठ्या पर्वतांच्या मध्यभागी आहे ॥15-502॥

कारण की तो मेरु पर्वत पृथ्वी पाताळ व स्वर्ग या तीन लोकांमुळे तीन ठिकाणी वाटला जात नाही. त्याप्रमाणे जो ज्ञान (यथार्थ ज्ञान) व अज्ञान (विपरीत ज्ञान) या दोहोंशी संबंध करीत नाही (यथार्थ ज्ञानाने ‘मी ब्रह्म आहे असे समजत नाही’ व विपरीत ज्ञानाने ‘मी देह’ असेही समजत नाही). ॥15-503॥

‘मी ब्रह्म’ अशा यथार्थ ज्ञानाने ब्रह्माशी एक न होणे (अथवा) विपरीत ज्ञानाने द्वैत न घेणे याप्रमाणे यथार्थ ज्ञान व विपरीत ज्ञान ही दोन्हीही जेथे नाहीत असे निव्वळ जे अज्ञान तेच त्या अक्षरपुरुषाचे स्वरूप होय. ॥15-504॥

(मातीचा) धूळपणा पूर्णपणे जातो व घागर अथवा भांडे वगैरे काही होत नाही अशा त्या चिखलाच्या गोळ्यासारखे जे (अक्षर-पुरुषाचे स्वरूप) मध्यस्थ आहे ॥15-505॥

समुद्र आटल्यावर मग लाट नाही अथवा पाणीही नाही त्यासारखी जी आकाररहित अवस्था आहे ॥15-506॥

अर्जुना जगणे तर पार नाहीसे होते परंतु स्वप्नाचा काही आरंभ होत नाही (अशी जी गाढ निद्रा) त्या गाढ निद्रेसारखे अक्षर पुरुषाचे स्वरूप समजावे. ॥15-507॥

संपूर्ण विश्वाभास नाहीसा होतो आणि आत्मबोध तर प्रकाशित होत नाही त्या केवळ अज्ञानावस्थेला अक्षर असे नाव आहे. अज्ञानाला श्रुतीत ‘अजा’ म्हटले आहे त्याचा अर्थ जन्म नाही असा आहे. अशाचा (अज्ञानाचा) नाश कोठचा ? व कसा ? म्हणून अज्ञानघन हे अक्षर समज. ॥15-508॥

सर्व कळांनी रहित असे चंद्राचे कलाशून्य मूळ स्वरूप जसे अमावास्येस असते त्य़ाप्रमाणे अक्षराचे स्वरूप आहे असे समजावे. ॥15-509॥

फळ पिकल्यावर झाड जसे (लीन रूपाने) बीजात रहाते त्याप्रमाणे सर्व (स्थूल सूक्ष्म) उपाधीचा नाश झाल्यावर ही जीवदशा जेथे लीन रूपाने असते. ॥15-510॥

क्षरपुरुषाची देहादि उपाधि व त्या उपाधीचे संबंधाने असणारा क्षरपुरुष (उपहित) ही दोन्ही जेथे लीन होऊन रहातात त्यास अर्जुना अव्यक्त असे म्हणतात. ॥15-511॥

पूर्ण अज्ञान ज्या निद्रावस्थेंत असतें तिला ‘बीजभाव’ असे म्हणतात व स्वप्न व जागृती ह्यांना ‘फलभाव’ असे म्हणतात. ॥15-512॥

ज्या अव्यक्ताला वेदांताने बीजभाव असे नाव दिले आहे ते या अक्षर पुरुषाचे रहाण्याचे ठिकाण आहे. ॥15-513॥

जेथून (ज्या अव्यक्तापासून) विपरीत ज्ञान हे जागृति व स्वप्न या अवस्थांचा विस्तार करून अनेक बुद्धीचे तरंगरूपी रानात शिरले आहे. ॥15-514॥

अर्जुना ज्या अव्यक्तापासून जीवत्व ही कल्पना विश्व या कल्पनेस उत्पन्न करीत उत्पन्न होते व या दोन्ही कल्पनांचा जेथे लय होतो तो अक्षर पुरुष समजावा). ॥15-515॥

दुसरा जो क्षर पुरुष आहे तो जगात जागृति व स्वप्न या दोन अवस्थांनी खेळतो. त्या दोन अवस्था जो (अक्षरपुरुष) प्रसवला ॥15-516॥

ज्या अवस्थेला ‘अज्ञानघन सुषुप्ति’ असे प्रसिद्ध नाव आहे त्या अवस्थेच्या प्राप्तीलाच आम्ही ब्रह्मप्राप्ति म्हटले असते पण हिच्यात पुढील एक उणीव आहे. नाही तर हीच ब्रह्माची प्राप्ती असे म्हटले असते. ॥15-517॥

खरोखरच अर्जुना जर हा अक्षर पुरुष पुन: स्वप्न व जागृति अवस्थांप्रत न येता तर यालाच खरोखर ब्रह्मभाव म्हणता आले असते. ॥15-518॥

परंतु प्रकृति व पुरुष हे ढग ज्या आकाशात झाले आहेत व क्षेत्र आणि क्षेत्रज्ञ हेच कोणी स्वप्नातील पदार्थ ज्या निद्रेत दिसतात ती निद्रा जो (अक्षरपुरुष) आहे ॥15-519॥

हे राहू दे खाली शाखा असलेल्या या संसारवृक्षाला अक्षरपुरुष हेच मूळ आहे. ॥15-520॥

याला पुरुष का म्हणावयाचे ? तर हा आपल्या स्वरूपाने पूर्णच आहे शिवाय हा मायापुरीत निजतो त्या कारणानेही याला पुरुष असे म्हणतात. ॥15-521॥

आणि विकारांची येरझार हा जो एक विपरीत ज्ञानाचा प्रकार आहे तो प्रकार ज्या सुषुप्ती अवस्थेमधे समजत नाही ती सुषुप्ति हा (अक्षर पुरुष) आहे. ॥15-522॥

म्हणून याला स्वभावत: गळणे (नाश) नाही आणि हा पुरुष ज्ञानाशिवाय दुसर्‍या कोणत्याही उपायाने नाश पावत नाही. ॥15-523॥

एवढ्याकरता वेदांतशास्त्रामधे हा अक्षर आहे अशा सिद्धांताची मोठी प्रसिद्धी आहे असे दिसून येईल. ॥15-524॥

याप्रमाणे जे चैतन्य जीवरूपी (क्षरपुरुष) कार्याचे कारक आहे व माया-उपाधीचा आश्रय करून असणे हेच ज्याचे स्वरूप आहे त्या चैतन्यास अक्षर पुरुष हे नाव आहे असे समज. ॥15-525॥

आता लोकांमधे अन्यथा (विपरीत) ज्ञनाच्या ज्या दोन (जागृति व स्वप्न) अवस्था आहेत त्या गाढ अज्ञानरूप तत्वामधे (सुषुप्तीत) नाहीशा होतात. ॥15-526॥

ते अज्ञान ज्ञानात बुडून नाहीसे झाल्यावर व त्या ज्ञानाने (‘मी ब्रह्म आहे’ ह्या वृत्तिज्ञानाने) कीर्तिमुखत्व केल्यावर (म्हणजे ते ज्ञान नाहीसे झाल्यावर) ज्याप्रमाणे लाकडास लागलेला अग्नि लाकूड जाळून शेवटी आपणही नाहीसा होतो ॥15-527॥

त्याप्रमाणे अहं ब्रह्मास्मि-वृत्तिरूप ज्ञानाने अज्ञान नाहीसे झाल्यावर ते ज्ञान आत्मसाक्षात्कार देऊन आपण नाहीसे झाले. याप्रमाणे (‘मी ब्रह्म’ या वृत्ति) ज्ञानावाचून जे केवळज्ञान उरले ॥15-528॥

अर्जुना असे वृत्तिज्ञानावाचून जे केवलज्ञान राहिले ते (केवलज्ञान) तो उत्तम पुरुष होय. जो मागील दोहोंहून (क्षर व अक्षर पुरुषांहून) वेगळा तिसरा व शेवटचा आहे. ॥15-529॥

अर्जुना सुषुप्ति आणि स्वप्नाहून जागृति जशी पुष्कळ पटीने वेगळ्या बोधाचीच असते ॥15-530॥

अथवा अर्जुना सूर्यकिरणे व मृगजळ याहून सूर्यमंडल जसे फारच फार वेगळे आहे त्याप्रमाणे हा उत्तमपुरुष मागील दोन पुरुषांहून वेगळा आहे. ॥15-531॥

हे उदाहरण राहू द्या. लाकडातील सामान्य स्वरूपाचा अग्नि जसा लाकडात असून लाकडाहून भिन्न असतो तसा तो उत्तम पुरुष क्षर व अक्षर यांच्यात असून सुद्धा क्षराक्षरपुरुषांहून भिन्न आहे. ॥15-532॥

कल्पाच्या शेवटी सर्वत्र एक समुद्रच (जलमय) झाला असता त्याचे पूर्णत्व आपली मर्यादा नाहीशी करून नद व नद्या ह्यांना एकत्र करीत (जसे) प्रगट होते ॥15-533॥

ज्याप्रमाणे प्रळयकाळच्या तेजाने दिवस व रात्र या दोहींचा निरास करावा त्याप्रमाणे स्वप्न सुषुप्ति अथवा जागृति यांची गोष्टही (उत्तम पुरुषाचे ठिकाणी) नाही. ॥15-534॥

मग ज्या ठिकाणी एकपण नाही व त्याच्या सापेक्ष असलेले द्वैतही नाही व आहे अथवा नाही हे जेथे कळत नाही व जेथे अनुभव दिपून नाहीसा झाला ॥15-535॥

अशा तर्‍हेने जे काही आहे ते तो उत्तम पुरुष आहे असे समज आणि त्या उत्तम पुरुषाचा ‘परमात्मा’ या नावाने उल्लेख करतात. ॥15-536॥

अर्जुना परमात्मा म्हणून त्याविषयी (उत्तम पुरुषाविषयी) जे बोलावयाचे तेही त्याच्याशी ऐक्याला न पावता जीवदशेत राहून बोलावयाचे. ज्याप्रमाणे बुडणार्‍याची गोष्ट (नदीच्या) काठावर उभा राहिलेला मनुष्य सांगतो ॥15-537॥

त्याप्रमाणे विचाराच्या हद्दीवर उभे राहून वेदांना अलीकडील व पलीकडील तीरावरच्या गोष्टी करता आल्या. (क्षराक्षरपुरुष हे अलिकडील आहेत व उत्तमपुरुष हा पलीकडील आहे. ह्या दोघांविषयीच्या गोष्टी बोलता आल्या. ॥15-538॥

म्हणून क्षराक्षर हे दोन्ही पुरुष अलिकडले (सोपाधिक) आहेत असे पाहून या उत्तमपुरुषाला पलीकडचा आत्मरूप असे म्हणतात. ॥15-539॥

अर्जुना ऐक. अशा प्रकारे परमात्मा या शब्दाने त्या उत्तमपुरुषाला सुचवतात. ॥15-540॥

वास्तविक विचार करून पाहिले तर न बोलण्यानेच ज्याचे वर्णन होते काही न जाणणे हेच ज्याचे (उत्तम पुरुषाचे) जाणणे होय व इतर काही म्हणजे जीव शिव व ब्रह्म) न होऊन ज्या वस्तूचे होणे आहे. ॥15-541॥

ज्या ठिकाणी ‘मी ब्रह्म’ अशी समजूत देखील मावळली ज्या स्वरूपी सांगणाराच सांगणे झाला व जेथे दृश्य ही कल्पना द्रष्टा या कल्पनेसह नाहीशी झाली ॥15-542॥

आता सूर्याचे बिंब व त्याचे पाण्यात पडलेले प्रतिबिंब यांच्या दरम्यान असणारे तेज जरी कोणात्याही उपायांनी घेता आले नाही तरी त्यांच्या दरम्यान तेज कोठले ? असे म्हणू नये. ॥15-543॥

अथवा नाक व फुले या दोहोंच्या दरम्यान जो सुवास असतो तो जरी डोळ्यांना दिसत नाही तरी तो नाही असे म्हणता येत नाही. ॥15-544॥

त्याप्रमाणे द्रष्टा (पहाणारा) दृश्य (पहाण्याचा विषय) ह्या दोन्ही कल्पना नाहीशा झाल्यावर कोणी असे म्हणेल की त्या ठिकाणी मग काय शिल्लक रहाते ? तर द्रष्टा व दृश्य ह्या कल्पना जाऊन जी उर्वरीत स्थिती उरते ती (स्थिति) जो अनुभावाने पहातो तेच त्याचे स्वरूप होय. ॥15-545॥

जो प्रकाश्याशिवाय प्रकाश आहे व जो नियम्य पदार्थाशिवाय नियामक आहे व जो आपल्यानेच सर्व पोकळी भारून टाकतो ॥15-546॥

जो ध्वनीकडून ऐकला जाणारा ध्वनी आहे जी चव चवीने चाखावी व जो आनंद आनंदानेच भोगावा ॥15-547॥

जे सुखाला प्राप्त झालेले सुख आहे जे तेजाला सापडलेले तेज आहे आणि ज्या (ब्रह्मरूपी) महाशून्यामधे (आकाशादि) शून्यही नाहीसे झाले. ॥15-548॥

जो पूर्णतेचा शेवट आहे जो पुरुष सर्वात श्रेष्ठ आहे विश्रांतीचाही विसावा जेथे शांत झाला आहे ॥15-549॥

जो विश्वाच्या विस्ताराला व्यापून उरला आहे जो ग्रासालाही ग्रासून पुरता आहे (म्हणजे लयाचाही ज्याच्या ठिकाणी लय होतो) असा जो पूर्ण आहे व जो पुष्कळांपेक्षा पुष्कळ पटीने पुष्कळ आहे ॥15-550॥

(वर सांगितल्याप्रमाणे जर सर्वच स्वरूप चैतन्य आहे तर मग स्वरूप न भासता विश्व का भासते या शंकेचे समाधान करतात) ज्याप्रमाणे शिंप ही आपण स्वत: रूपे न होऊन आपल्या शिंपपणाचे अज्ञान ज्याच्यामधे आहे अशा अज्ञान्याला आपल्या ठिकाणी रूपे भासवते ॥15-551॥

अथवा अनेक अलंकारांच्या स्थितीत (आकारात) जसे सोने न लपता झाकलेले आहे त्याप्रमाणे जो विश्व न होऊन विश्वाला धारण करतो ॥15-552॥

हे राहू द्या. ज्याप्रमाणे पाणी व लाटा यात भिन्नपणा नाही (म्हणजे लाट हा काही वेगळा पदार्थ नसून त्या रूपाने भासणारे एक पाणीच आहे) त्याप्रमाणे जो उत्तम पुरुष आपण जगाला प्रतीतीस येणारा प्रकाश आहे (म्हणजे ज्याच्या सदत्वाने जग आहे व ज्याच्या प्रकाशाने जग भासते) ॥15-553॥

ज्याप्रमाणे पाण्यात दिसणारा संपूर्ण चंद्र हा आपल्या संकोचाविकासास आपणच कारण आहे त्याप्रमाणे वीरा अर्जुना जगद्भासरूपी आपला विकास व जगताचा प्रलयरूप आपला संकोच या आपल्या संकोचविकासास तो आपणच कारण आहे. ॥15-554॥

ज्याप्रमाणे रात्र व दिवस यांच्या योगाने सूर्य दोन प्रकारचा होत नाही त्याप्रमाणे विश्वपणाने हा काही होत नाही आणि विश्वाचा लोप झाला असता हा कोठेही जात नाही. ॥15-555॥

त्याप्रमाणे कधीच कोणाकडे कशानेही हा (उत्तमपुरुष) कमी होत नाही व ज्याच्या सारखाच जो आहे ॥15-556॥

अर्जुना जो आपणच आपल्याला प्रकाशतो फार काय सांगू ? ज्याला दुसरे नाही (म्हणजे जो एकाकी आहे) ॥15-557॥

क्षर व अक्षर या दोन पुरुषांहून श्रेष्ठ व उपाधिरहित असा काय तो मीच आहे म्हणून वेद व सर्व जग मला पुरुषोत्तम म्हणतात. ॥15-558॥

परंतु हे राहू दे. अर्जुना ज्ञानसूर्याचा उदय झाल्यावर (त्या ज्ञानाने) असा मी जो पुरुषोत्तम त्या मला जो जाणतो. ॥15-559॥

आपले ज्ञान (जागृतीचे ज्ञान) जागे झाले असता जसे स्वप्न नाहीसे होते त्याप्रमाणे हे भासणारे त्रिभुवन ज्याला आपल्या आत्मस्वरूपाच्या ज्ञानाच्या योगाने मिथ्या झाले आहे ॥15-560॥

अथवा हातात माळ घेतल्यावर (त्या माळेवर भासत असलेल्या सर्पाचे भय नाहीसे होते त्याप्रमाणे माझ्या ज्ञानाने जो (पुरुष) मिथ्या जगदाभासाच्या तडाख्यात सापडत नाही ॥15-561॥

दागिना हा सोनेच आहे असे जो जाणातो तो दागिनेपण (दागिन्याचा आकार) जसे मिथ्याभास आहे असे म्हणतो त्याप्रमाणे ज्याने मला जाणून भेद टाकला ॥15-562॥

मग तो आपणासह भेद न जाणून मला जाणतो व त्यामुळे मीच एक स्वभावसिद्ध सच्चिदानंद सर्वत्र आहे असे म्हणतो. ॥15-563॥

त्यानेच सर्व जाणले हे म्हणणे सुद्धा थोडे आहे कारण की त्याला सर्व ब्रह्म असल्यामुळे त्याच्या ठिकाणी द्वैत उरले नाही. ॥15-564॥

म्हणून अर्जुना माझ्या भजनाला तोच योग्य आहे (ते कसे तर) आकाश जसे आकाशाच्या आलिंगनास योग्य आहे ॥15-565॥

क्षीरसागराला मेजवानी क्षीरसागरपणानेच करावी आणि अमृतच होऊन जसे अमृतात मिसळावे. ॥15-566॥

अस्सल सोन्याशी तद्रूप होणे असेल तर अस्सल सोनेच झाले पाहिजे त्याप्रमाणे मद्रूप झाल्यानेच माझी भक्ती शक्य आहे. ॥15-567॥

बाबा अर्जुना गंगा जर समुद्राहून भिन्न असती (म्हणजे विजातीय असती) तर ती समुद्राशी तद्रूप कशी झाली असती ? (कारण तद्रूपता सजातीय पदार्थात होते). म्हणून मद्रूप न होता माझ्या भक्तीत प्रवेश होईल काय ? ॥15-568॥

एवढ्याकरता जशी लाट सर्व रीतींनी समुद्राशी अभिन्न असते त्याप्रमाणे जो मला (मद्रूप होऊन) भजला ऐक. ॥15-569॥

सूर्याला व प्रभेला ज्या मानाने (जशी) एकरूपता असते ती योग्यता त्या भजनाला मानता येईल. ॥15-570॥

या गीतारूपी उपदेशाचा पहिला अध्याय सांगण्याला सुरवात केल्यापासून अखेरपर्यंत ही जी केवळ सर्व शास्त्रांच्या अभ्यासाने प्राप्त होणारी एक वस्तु ती उपनिषद्रूपी कमलातील सुगंध आहे. ॥15-571॥

सर्व वेदरूपी घुसळावयाच्या दह्यापासून व्यासांच्या बुद्धिरूप रवीने घुसळून आम्ही हे अनादिसिद्ध लोणी काढले आहे. ॥15-572॥

जी गीता ज्ञानरूपी अमृताची गंगा आहे जी आनंदरूपी चंद्राची सतरावी कला आहे व जी ही विचाररूपी क्षीरसमुद्राचे मंथन करून काढलेली नवी (दुसरी) लक्ष्मी आहे ॥15-573॥

म्हणून ही गीतारूप लक्ष्मी आपल्या पदांनी वर्णांनी व आपल्या अर्थाच्या जीवाप्राणांनी माझ्या शिवाय दुसरे काही होणे जाणत नाही. ॥15-574॥

क्षरपुरुष क्षरपणाने व अक्षरपुरुष अक्षरपणाने (गीतेने आपणास वरावे म्हणून तिच्या) समोर आले परंतु गीतेने त्यांच्या पुरुषत्वाचा त्याग केला. (म्हणजे हे खरे पुरुष नाहीत कारण हे सोपाधिक आहेत असे ठरवले). आणि तिने आपले सर्वस्व (पद वर्ण अर्थ वगैरे) मी जो पुरुषोत्तम त्या मला अर्पण केले. ॥15-575॥

म्हणून जी ही आता या अध्यायापर्यंत गीता तू ऐकलीस ती गीता या जगामधे आत्मरूप जो मी त्या माझ्याच ठिकाणी अनन्य असल्यामुळे पतिव्रता आहे. ॥15-576॥

खरोखरच गीता हे नुसते शब्दपांडित्याचे शास्त्र नाही तर ही गीता संसार जिंकणारे हत्यार आहे. (फार काय सांगावे?) या गीतेची ही अक्षरे आत्म्याला प्रगट करणारे मंत्र आहेत. ॥15-577॥

परंतु अर्जुना तुझ्यापुढे जे आम्ही गीताशास्त्र सांगितले ते तू माझे गुप्त धन आज बाहेर काढलेस असा प्रकार झाला. ॥15-578॥

अर्जुना पूर्वी शंकराच्या मस्तकात (जटेत) गुप्त असलेली गंगा (गोदावरी) बाहेर काढण्यास जसा गौतम कारणीभूत झाला तसा) मी जो चैतन्यरूपी शंकर त्या माझ्या मस्तकात जो गीतारूपी ठेवा होता त्याला बाहेर काढणारा श्रद्धेचे भांडार जो तू अर्जुन तो तू गौतम झालास. ॥15-579॥

आपल्या स्वच्छपणाने पुढे असलेल्याचे आकलन करून घेण्याचे कामी अर्जुना तू आम्हास आरशाप्रमाणे झालास. (आरसा ज्याप्रमाणे आपल्यात समोरच्याचे प्रतिबिंब घेतो त्याप्रमाणे अर्जुना तू माझे आकलन केलेस). ॥15-580॥

अथवा ज्याप्रमाणे चंद्र व तार्‍यांचे समुदाय यांनी भारलेले आकाश समुद्र आपल्यामधे (प्रतिबिंबरूपाने) आणतो त्याप्रमाणे गीतेसकट मला तू आपल्या अंत:करणात घातले आहेस. ॥15-581॥

अर्जुना तुझ्या चित्तास तीन प्रकारचे मळ सोडून गेले म्हणून तू गीतेसह माझे रहाण्याचे ठिकाण झाला आहेस. ॥15-582॥

परंतु काय बोलू ? माझी ज्ञानाची वेली जी ही गीता हिला जो जाणील तो संपूर्ण मोहापासून मुक्त होईल. ॥15-583॥

अर्जुना अमृताच्या नदीचे सेवन केले असता ते सेवन रोग नाहीसे करून योग्य अशा अमरपणाला देऊन टाकते ॥15-584॥

त्याप्रमाणे ही गीता जाणली असता मोह नाहीसा होण्याचे आश्चर्य काय आहे ? (मोह तर जाईलच) पण या गीतेच्या योगाने आत्मज्ञान होऊन आत्मस्वरूपी मिळता येते. ॥15-585॥

पहा ज्या आत्मज्ञानाच्या ठिकाणी कर्म आपल्या जीविताने मुक्त होऊन लयाला जाते ॥15-586॥

हे वीरविलासा अर्जुना हरवलेली वस्तु दाखवून जसा माग नाहीसा होतो त्याप्रमाणे कर्मरूपी देवळावर ज्ञानरूपी कळस चढतो. (कर्म हे ज्ञानाची प्राप्ती करून देऊन आपण संपते). ॥15-587॥

म्हणून ज्ञानी पुरुषाला कर्तव्य करणे संपले असे समजा. याप्रमाणे अनाथांचे सहाय्यकर्ते (श्रीकृष्ण) बोलले. ॥15-588॥

ते श्रीकृष्णाच्या मुखातून निघालेले बोधामृत अर्जुनरूपी भांडे भरून सांडत होते. मग ते बोधामृत व्यासांच्या कृपेने संजयाला प्राप्त झाले. ॥15-589॥

नंतर त्या संजयाने ते बोधामृत धृतराष्ट्राला पिण्याकरता दिले म्हणून धृतराष्ट्राला अंतसमय कठिण गेला नाही. (म्हणजे मरणसमयी चित्ताची गदबड उडाली नाही). ॥15-590॥

वास्तविक विचार करून पाहिले तर गीता ऐकण्याच्या वेळी तो (धृतराष्ट्र) अनधिकारी आहे असे वाटावयाला लावणारा होता. परंतु शेवटी (अंतसमयी) तोच (बोधाचा) प्रकाश त्याला चांगला पावला. (म्हणजे त्याच्या चांगला उपयोगाला आला). ॥15-591॥

ज्यावेळी खत म्हणून द्राक्षाच्या वेलास दूध घातले त्यावेळी त्याचा तात्काळ उपयोग दिसून न आल्याने ते व्यर्थ नासले असा समज होतो परंतु त्या खताचा परिणाम होऊन ज्यावेळेस द्राक्षाचे पीक तयार होते त्यावेळेस वाया गेल्यासारखे वाटलेले दूध दुप्पट फायद्याचे झाले असा ज्याप्रमाणे अनुभव येतो ॥15-592॥

त्याप्रमाणे संजयाने हरीच्या मुखातील अक्षरे धृतराष्ट्राला आदराने सांगितली त्या अक्षरांच्या योगाने तो आंधळा धृतराष्ट्र देखील काही काळाने (मरणकाळी) सुखी झाला. ॥15-593॥

तेच मी मराठी भाषेच्या रचनेने ओबडधोबड ज्ञानाने मला कळले न कळले तसे सांगितले ॥15-594॥

अरसिकांनी शेवंतीच्या झाडाकडे पाहिले तर त्यात त्यांना काही विशेष महत्त्व दिसत नाही; परंतु त्याच झाडास आलेल्या फुलातील सुगंधावर नजर ठेऊन जे भ्रमर यातील पराग घेऊन जातात तेच त्यातील सार जाणतात. ॥15-595॥

गीतेतील विषयाच्या चालू असलेल्या प्रतिपादनात योग्य असेल त्याचा (श्रोत्यांनी) अंगीकार करावा व यात जी उणीव दिसून येईल ती माझे पदरात टाकावी. बरोबरच आहे की स्वभावत: काहीच न समजणे हेच लहान मुलाचे स्वरूप आहे. ॥15-596॥

परंतु मूल जरी अज्ञानी असले तरी आई व बाप यांनी त्याला पाहिले असता त्यांचा आनंद गगनात मावत नाही आणि मग ते त्या मुलाचे कौतुक करतात. ॥15-597॥

त्याप्रमाणे तुम्ही संत माझे आईबाप अहात. तुम्ही भेटाल्यावर मी लडिवाळपणा करतो. महाराज तो लडिवाळपणा म्हणजे हा ग्रंथ होय असे आपण समजावे. ॥15-598॥

आता विश्वस्वरूपी माझा गुरु जो निवृत्तिराजा तो माझी ही शब्दांची पूजा ऐको असे ज्ञानदेव म्हणतात. ॥15-599॥